Өнімдер кеңістігі және өңірлердің бәсекеге қабілеттілігі

Кез келген субъектінің бәсекеге қабілеттілігі оның маңызды сипаттамаларының бірі болып табылады. Бұл зерттеудің негізгі мақсаты Қазақстан мен оның өңірлерінің нақты бәсекеге қабілеттілігінің бейнесін құру болды, бұл кейіннен мемлекет пен бизнеске стратегиялық шешімдер қабылдауда көмектесе алады.

Мақалада «өнім кеңістігі» түсінігін, оны есептеу және визуализациялау құралдарын ашатын 6 блоктар ұсынылған:

1.     «Өнім кеңістігі»: анықтамасы мен құрылымы
2.     Әдіснама
3.     Қазақстан өнімдерінің кеңістігі
4.     Аймақтар өнімдерінің кеңістігі
5.     Зерттеу нәтижелері 
6.     Шектеулер

1 
«Өнім кеңістігі»: анықтамасы мен құрылымы

Тауарлар арасындағы өзара байланысты визуализациялау үшін ең танымал құралдардың бірі өнім кеңістігі (ағылш.  product space, әрі қарай «кеңістік») болып табылады. Бұл оларды өндіру үшін қажетті «білім ұқсастығы» белгісі бойынша өзара қосылған тауарлар торын білдіреді.

Кеңістіктің белгілі бір елге немесе аймаққа байланысы жоқ. Бұл ретте белгілі бір ел/аймақ үшін мемлекеттің/аймақтың салыстырмалы артықшылығы бар тауарларды ғана «жарықтандыру» арқылы бірегей тауар торын құру мүмкіндігі бар.

1.    Өнімдердің жалпы кеңістігі

1-суретте жалпы кеңістік көрсетілген, ол жалпы алғанда 2532 өзара байланысы бар СЭҚТН жіктемесінің (4 белгі) 866 тауарларын (шеңбер түрінде) қамтиды .
Сурет 1. Өнімдер кеңістігі 
 
Кеңістік тұжырымдамасы алғаш рет 2007 жылы Идальго, Хаусманн және т. б. жұмыста пайдаланылды.  «The Product Space Conditions the Development of Nations» («Өнімдер кеңістігі ұлттардың дамуына себепші болады»). 

Бұл ретте кейбір тауарлар оны жеңілдету және тауарлық байламдарды «ақ шудан» тазарту мақсатында визуализация кезінде алынып тасталынды. Бұл жоғары деңгейдегі маңыздылығы жоқ тауарлар мен байламдарға қатысты болды.

2.    Кеңістік құрылымы

Кеңістіктегі шеңберлердің түстері тауар тиесілі салалар болып табылады. Салалық құрылым ҚР ұлттық жіктеуіші болып табылатын экономикалық қызмет түрлерінің жалпы жіктеуіші бойынша қалыптастырылды. 2-суретте ЭҚЖЖ 2 белгісі деңгейіндегі экономикалық қызмет түрлері бойынша  толық «аңыз» көрсетілген. 

Салалар ыңғайлы болу үшін секторалдық белгісі бойынша топтастырылды: жасыл түс ауыл шаруашылығын, күлгін – тау-кен өнеркәсібін білдіреді. Өңдеу өнеркәсібінің салалары үш негізгі топқа бөлінді: еңбекті көп қажет ететін В2С салалары («қарапайым заттардың экономикасы») – сары түс, машина жасау – көк, басқалары – қызыл.
Сурет 2. Салалар
 
Тауарлардың өздері СЭҚТН 4 белгісі  деңгейінде ұсынылған, ал олардың арасындағы байланыстар тауарлардың «жақындығы» көрсеткішімен анықталады.  
Сурет 3. Тауар топтары. 
 
Тауарларды кеңістікте бөлуге визуализацияның күштік алгоритмінің пішімін (ағылш. force-directed layout) пайдаланумен қол жеткізіледі. Бұл пішім тауарларды «Орталық-Периферия» құрылымы бойынша кеңістікте бөледі. Кеңістік орталығы негізінен машина жасау тауарлары сияқты ең көп байланыстары бар тауарлардан және неғұрлым күрделі өнімдерден тұрады (4 сурет), Периферия – байланыс саны аз тауарлардан және шикізат сияқты күрделі емес өнімдерден тұрады (5 сурет).
Сурет 4. Өнімдер кеңістігі. Машина жасау (ЭҚЖЖ 26-30)
 
Сурет 5. Өнімдер кеңістігі. Шикізат (ЭҚЖЖ 5-8)
 

2 

Әдіснама

1.    Деректер

Тауарлар экспортындағы бәсекеге қабілеттілікті есептеу әлемдік сауда (UN Comtrade) және қазақстандық статистика деректері негізінде СЭҚТН тауарлық топтарының 6 белгісі (2018 ж.) деңгейінде жүргізіледі.

Бірқатар шектеулер бар.

1)    Тауардың құнын есептеудің әртүрлі жүйесі. 

Әлемдік сауданың осы ағындары құнды есептеудің 2 жүйесін ескере отырып жиналады – CIF (cost, insurance, freight - сақтандыруды және транзитті төлеуді ескере отырып, тауардың құны) және FOB (free on board - шығарылған ел мәлімдеген тауардың таза құны).
Бұл әлемдік сауда деректерінің ассиметриясын жасайды, өйткені барлық елдердің мәлімделген импорты мәлімделген экспортқа сәйкес келмейді.

2)    Өтініш беруші елдердің сенімсіздігі.

Тауарлар бөлінісінде сауда ағындарын терең нақтылау құнды есептеу жүйесіне байланысты емес көптеген сәйкессіздіктерді болжайды. Деректердің жетілмегендігі статистиканы дұрыс есептеу және жинау, транзит кезіндегі қателер және т. б. себептері бойынша мүмкін. 

3)    Басқа шектеулер.

Деректер ассиметриясының әртүрлі қосымша факторлары бар. Мемлекеттің 2019 жылдың соңында тауарды экспорттаған, бірақ ұзақ тасымалдау және кейінге қалдырылған кедендік рәсімдер салдарынан тауар импорты 2020 жылдың басында тіркелген кездегі уақытша лагы классикалық мысал болып табылады.

Осындай асимметриялардың нәтижесінде әлемдік сауданың» шикі « деректер базасын пайдалану бәсекеге қабілеттіліктің дұрыс есептелмеуіне әкелуі мүмкін. 

 
2.    Деректерді түзету

Өңірлердің нақты бәсекеге қабілеттілігін анықтау мақсатында деректерді түзету үшін әлемдік сауданы талдау орталығы әзірлеген әдіснама пайдаланылды.

Бұл әдіснама 4 негізгі қадамды қамтиды:

1.     Әлемдік сауда деректерін «айналдыру» 
2.     FOB жүйесіндегі тауарлардың барлық ағындарының құнын қайта есептеу.
3.     Елдердің «сенімділік индексін» есептеу.
4.   Әрбір өнім бойынша неғұрлым сенімді импорттаушы мен экспорттаушының деректерін пайдалануды ескере отырып, импорт пен экспорт деректерін тазарту/ауыстыру.

3.    Анықталған салыстырмалы артықшылықтар индексін есептеу

Анықталған салыстырмалы артықшылықтар индексі (RCA) оқшаулау коэффициенті болып табылады және қандай да бір көрсеткіш бойынша ел/аймақ өзінің «әділ» үлесінен қаншалықты асып түсетінін көрсетеді.

Дегенмен, индекстің авторлары RCA есептеу өзгерту үшін пән екенін атап көрсетеді. Қазақстан жағдайында RCA есебі модификацияланған, өйткені ел мұнай экспорттаушы болып табылады, яғни жалпы экспорттың шамадан тыс көлеміне байланысты өзге тауарлар бойынша RCA жете бағаламау тәуекелі бар.

4.    Деректерді визуализациялау

Әрбір тауар бойынша RCA елдерді анықтағаннан кейін, деректерді визуализациялау Ел/Аймақ жалпы кеңістікте RCA>1 бар тауарларды «жарықтандыру» болып табылады.

Деректер торын визуализациялау үшін желілік кестелерді жасау үшін бағдарлама қолданылды. 

Визуализация процесі 3 негізгі қадамды қамтиды:

1.     Деректерді өңдеу;
2.     Тауарлар торын жасау;
3.     Деректерді құрылымдау және «жарықтандыру».

 

3

Қазақстан өнімдерінің кеңістігі

Жоғарыда айтылған есептер мен процестер негізінде Қазақстан өнімдерінің кеңістігі қалыптасты.  6-суретте деректерді түзетусіз есептелген кеңістік бейнеленген. Шеңберлер көлемі түзетілген деректер базасы бойынша 2018 жылы Қазақстанның тауар экспортының көлемі бойынша орнатылды. Суретте көрсетілгендей, Қазақстанның негізгі экспорттық тауары мұнай болды (үлкен күлгін шеңбер).
Сурет 6. Өнімдер кеңістігі. Қазақстан 2018 ж. «Шикізат» базасы

7-сурет түзетілген база бойынша Қазақстан өнімдерінің кеңістігін білдіреді.

Қазақстан үшін деректерді түзету бойынша бірнеше тұжырымдар:

1.       2018 жылы Қазақстан өз экспортын 5 млрд АҚШ долларына (ҚР жалпы экспортының 8%) қайта бағалады.
2.     Қазақстан анықталған салыстырмалы артықшылығы бар тауарлардың саны шикі база (64) бойынша да, түзетілген (63) бойынша да іс жүзінде бірдей.
3.    Әрбір жағдайда тауарлардың құрамы сәл өзгеше – Қазақстан 7 тауар тобы бойынша өзінің бәсекеге қабілеттілігін СЭҚТН 4 деңгейінде қайта бағалайды және 6 тауар тобы бойынша жете бағалайды.

Сурет 7. Өнімдер кеңістігі. Қазақстан 2018 ж. Түзетілген база 

 

4

Аймақтар өнімдерінің кеңістігі

Осыған ұқсас мемлекетте сондай-ақ аймақтық өнімдер кеңістіктері құрылды.

2019 жылғы әлемдік сауда деректерінің толық болмауынан деректерді түзету үшін, сондай-ақ RCA өңірлерін есептеу үшін 2018 жылғы әлемдік сауда деректері пайдаланылды.

Өңірлер бөлінісінде деректерді түзету әмбебап түрде жүргізілді: экспорттың барлық деректері өңірлер деңгейінде деректерді «айналдыра» аламау себебінен 8% - ға түзетілді.

Өнімнің өңірлік кеңістігінің мысалдары ретінде үш аймақты қарау ұсынылады.

8-суретте Ақмола облысы өнімдерінің кеңістігі көрсетілген. Тауарлардың көп бөлігі кеңістікте жасыл және сары түске боялған – аймақтың экспорты негізінен ауыл шаруашылығының күрделі емес тауарларынан және «қарапайым заттардың экономикасынан» тұрады (бұл жағдайда азық-түлік өнімдері). 
Сурет 8. Өнімдер кеңістігі. Ақмола облысы 2019 ж.
 
9 сурет бізге Маңғыстау облысы кеңістігінің көрнекі көрінісін береді. Бұл облыстың салыстырмалы артықшылығы бар ҚР өңірлері арасында тауар топтарының ең аз жиынтығы бар. Бұл ретте тауар топтарының бір бөлігін басқа көлік құралдары (көк түс) құрайды, бұл мұнай өндіруге арналған мамандандырылған машиналар мен жабдықтарды қайта экспорттаумен (жөндеуге жіберумен) байланысты болуы мүмкін.
Сурет 9. Өнімдер кеңістігі. Маңғыстау облысы 2019 ж.
 
Алдыңғы кейстерге қарама-қарсы, 10 суретте «күрделі» аймақ – Қарағанды облысы өнімдерінің кеңістігі бейнеленген.  2018 жылы экономикалық күрделілік индексі  бойынша ҚР өңірлері арасында 3 орын алды. Суретте тауар топтарының басым бөлігі металлургия өнеркәсібіне (қоңыр түсті) жатады.
Сурет 10. Өнімдер кеңістігі. Қарағанды облысы 2019 ж.
 
Басқа аймақтардың өнімдер кеңістігі 1-қосымшада берілген.

 

5

Зерттеу нәтижелері

Өңірлердің тауарлар бойынша нақты бәсекеге қабілеттілігін есептеу екі негізгі нәтиже береді – (1) өңірдегі ағымдағы жағдайды түсіну (өңір экспортының ағымдағы құрылымын негізге ала отырып, белгілі бір тауарға инвестициялау үшін қаншалықты тартымды, өңірде әртараптандыру қаншалықты күшті) және (2) тауарлар арасындағы «жақындығы» көрсеткішін негізге ала отырып, өңірдің тауар қоржынын одан әрі кеңейту мүмкіндіктерін айқындау.

Мүмкіндіктерді анықтау негізі Ел/Аймақ жаңа өнімдерді бәсекеге қабілетті деңгейде игере алатын болжаммен байланысты, егер елде/өңірде осы өнімді жасау үшін құзырет болған жағдайда ғана. Бұл құзыреттер ағымдағы сауда себетінен көрінеді.

Бұл сондай-ақ «күрт секірудің» (ағылш. leap frog) аймақта жаңа өнім жасау үшін құзыреттер жоқ болса, кем дегенде бәсекеге қабілетті деңгейде кеңістік арқылы мүмкіндігін жоқ екенін  болжайды.

 

6

Шектеулер

Тіпті деректерді тазалау және түзету, жұмыс күшіне түзету үдерістерін жүргізген кезде де, бұл әдіснама әлі күнге дейін елдің немесе өңірдің бәсекеге қабілеттілігіне беткейлік көзқарас береді. Неліктен бұл орын алады?

1.    Индекс елдердің географиялық байланысын ескермейді

Неғұрлым объективті бағалау үшін географиялық жағдайларды есепке алу өте маңызды. Үш елдің мысалын алайық-Қазақстан, Вьетнам және Бельгия. Егер Вьетнам үшін теңізге қол жеткізудің болуына байланысты экспорт проблемалы болмаса, ал Бельгия әлемнің бірнеше ірі дамыған экономикаларымен шектесетін болса, онда Қазақстан үшін экспорт теңізге шығу жолының, үлкен аумақтың болмауынан және шекара маңындағы аумақтарда ірі дамыған нарықтардың болмауынан айтарлықтай үлкен күш-жігерді талап етеді.

Осылайша, Қазақстанда жүк ел ішінде 2,5 мың км қашықтықта, ал Бельгияда – барлығы 300 км қашықтыққа жөнелтілуі мүмкін. Бірақ Қазақстан үшін бұл экспорт деп саналмауы мүмкін (Алматы-Орал), Ал Бельгия үшін экспорт болады (Брюссель – Париж).

2.    Индекс тауарлардың ерекшелігін ескермейді

Әрбір тауар тасымалдау талаптары мен экспорт ерекшелігі бойынша бірегей. Мысалы, шыныдан жасалған бұйымдар алыс қашықтыққа тасымалдана алмайды, ал уран негізінен ұзын қашықтықта сатылады. Тиісінше, әрбір тауар нарығындағы бәсекелестіктің елдік құрылымы әр түрлі. Егер шыны нарығында Қазақстан тек Ресеймен бәсекелесе, онда Қазақстанды шыны экспорты бойынша әлемнің барлық елдерімен салыстырудың дұрыстығы мәселесін қоюға болады.

Уран нарығындағы ұқсас жағдай-әлемдегі елдердің шектеулі саны ғана уран кеніштеріне ие.

 
Қазіргі уақытта Center for Research and Consulting командасы Қазақстан мен аймақтардың бәсекеге қабілеттілік картинасын шындыққа жақындату үшін жаңа әдіснаманы әзірлеу процесінде. Біздің мақсатымыз-стейкхолдерлер үшін нарықтық мүмкіндіктерді барынша дәл бағалауға мүмкіндік беретін құралды алу және тиісінше оларды пайдалану бойынша сапалы ұсынымдар беру.

Сілтемелер:
Деректер-UN Comtrade, ҚР ҰЭМ Статистика комитеті, ҚР ҚМ Мемлекеттік кірістер комитеті, OECD, World Bank, IMF
Мұқаба - Unsplash.com веб-сайты
  

Автор: Әлия Кусаинова