Біз қай елді құрғымыз келеді? Біздің еліміз үшін қалаған болашақтың бейнесі қандай? Пікірталасты бастау үшін бастапқы нүктелердің бірі мемлекеттің Қазақстан 2050-дің жеткілікті тартымды көрінісі бар деген тұжырым болды, бірақ ол қандай да бір себептермен азаматтарға жеткізе алмайды немесе мүмкін жеткізгісі келмейді, кімге қалай ұнайды, бұл жай ғана пайымдау. Төменде Қазақстан 2050 елдің бұрынғы басты мемлекеттік ұзақ мерзімді стратегиялық құжатынан тікелей дәйексөз келтірілген. «Әлемнің ең дамыған 30 мемлекетінің қатарына кіру жөніндегі тұжырымдамалар». Пікір ретінде қалдырсаңыз болады, сізге осындай пайымдау ұнайдыма немесе ұнамайды ма? Егер жоқ болса, онда ол сізге несімен ұнамайды? Бұл талқылауға деген алғашқы қадам. «Қазақстанның 2050 жылғы пайымы. Қазақстан Республикасының ұзақ мерзімді дамуының пайымын мынандай жолмен тұжырымдауға болады. 2050 жылы Қазақстан азаматтарының табыс деңгейі мен халықтың өмір сүру сапасы бойынша өнімді әрі тұрақты экономикасы бар әлемнің ең дамыған 30 елінің қатарына кіреді. Бұл адамның таза қоршаған ортаға, қолжетімді және сапалы білімге, денсаулық сақтауға негізгі қажеттіліктерін қанағаттандыруды және оның шығармашылық тұрғыдан өзін-өзі дамытуы мен жоғары өнімді еңбегі үшін мүмкіндіктер жасауды болжайды. Экономикалық өсім, ең алдымен, ұзақ мерзімді еңбек өнімділігінің, капитал мен ресурстардың өсуіне, өндіріс пен экспортты әртараптандыруға және елдің дамыған бизнес секторына негізделетін болады. Экономика жаһандық нарықта бірқатар жоғары технологиялық өнім және қызмет өндіру бойынша жетекші орындағы, нарықтық, ғылымды көп қажет ететін өнім мен инновацияның жоғары үлесі бар инновациялық экономика болады. Еліміз білімді генерациялаудың, дарынды ғалымдарды тартудың орталығына айналмақ. Шикізат қорлары, атап айтқанда, энергия ресурстары мемлекеттің негізгі кіріс көзі болуын тоқтатып, көпсалалы ұлттық экономиканың өсуін ғана қолдайтын болады. «Орнықты» экономика оның әлемдік тәуекелдерге төзімділігінде, қоршаған ортаға залалсыз өсуге де тең шамада қатысты болады. Елдің электр энергиясындағы ішкі қажеттіліктері жаңғыртылатын энергия көздері есебінен қанағаттандырылатын болады. Таза энергетика мен жоғары экологиялық стандарттар қазір артып келе жатқан климаттың жаһандық өзгеруі қаупіне төзімділікті қамтамасыз етеді. Өндіріс пен ауыл шаруашылығының жоғары технологиялық салаларын дамыту Қазақстанға халықаралық шаруашылық қарым-қатынастарды іске асыруда өз орнын иеленуге мүмкіндік береді. Адами капитал стратегиялық активке айналады, ал қоғамның зияткерлік және инклюзивті дамуына үлесі ұзақ мерзімді перспективада аса маңызды инвестиция түріне айналмақ. Қазақстанның бәсекелік басымдығы халықтың жоғары табиғи өсуін қамтамасыз ететін, саламатты демографиялық ахуал болады. 2050 жылға қарай Қазақстанда кәсіпкерлік пен әрбір азаматтың өзін-өзі көрсетуін дамыту үшін қолайлы орта туғызатын, экономикалық және саяси-құқықтық институттардың икемді де тиімді жүйесі құрылатын болады. Қазақстан экономикалық өсу үшін сыртқы ресурстарды тартатын және бір мезгілде ішкі даму әлеуетін белсенді пайдаланатын ашық ел болады. 2050 жылғы Қазақстан – әлемдік деңгейдегі мегаполисі және бірқатар «ақылды», бәсекеге қабілетті және қауіпсіз қалалары бар урбандалған мемлекет. Елдің ірі қалалары өңірлік интеграцияның жоғары деңгейін қамтамасыз ететін тиімді көлік, логистикалық және коммуникациялық желілерге қосылатын болады.» Сол құжатта бес стратегиялық бағыт және ұзақ мерзімді дамудың алты қағидасы анықталған. Сіздің ойыңызша, бұл мәлімдемелерде не дұрыс емес? Құжаттан тағы бір үзінді: «Басқа табысты елдердің тәжірибесіне сүйене отырып, Қазақстан негізгі бәсекелес артықшылықтарына және олар туындайтын ұлттық даму басымдықтарына шоғырлана отырып, өзінің табыс моделін әзірлеуі тиіс және аталған басымдықтар шеңберінде әзірленген жоспарларды тиімді орындауы тиіс. Осыған байланысты, Қазақстанның ұзақ мерзімді дамуының бес стратегиялық бағытын бөліп көрсетуге болады. Бірінші. Адами капиталды дамыту инновацияның басты қозғаушы күші болып табылатын адамның дамуы үшін қажетті жағдай туғызуды білдіреді. Адами капиталды дамыту білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қорғау салаларында және еңбек нарығында дамыған елдердің деңгейіне қол жеткізуді болжайды. Білім берудің сапасын арттыру біліктілігі жоғары жұмыс күшін қалыптастыруға, білім беруге, технологиялармен алмасуға және осының нәтижесінде өнімділіктің өсуіне ықпал етеді. Екінші. Бизнес пен кәсіпкерлік бастамаларын дамыту үшін қолайлы жағдайларды, елдегі сыбайлас жемқорлық деңгейін төмендетуді, сот жүйесі мен құқық қорғау жүйелерін жетілдіруді, сондай-ақ барлық деңгейлерде мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыруды қамтамасыз ететін институционалдық ортаны жетілдіру. Үшінші. Ұзақ мерзімді перспективада ғылымды көп қажет ететін экономикаға көшу үшін қажетті салалық база қалыптастыруға негізделген кезең-кезеңді тәсілді қабылдау арқылы ғылымды көп қажет ететін экономика салаларын дамыту. Төртінші. Өнімділікті арттыру, аумақтық дамудың жаңа саясатын қалыптастыру, ұлттық инновациялық жүйе құру, инфрақұрылымды жаңғырту және энергия тиімділігін арттыру арқылы ғылымды көп қажет ететін экономиканы құруды қолдайтын инфрақұрылымды жеделдетіп қалыптастыру. Бесінші. Мультивекторлы сыртқы экономикалық дипломатияны, көші-қон саясатын, өңірлік және жаһандық қауіпсіздікті нығайту бойынша бастамаларға қатысуды іске асыру арқылы халықаралық қатынастар жүйесіне интеграцияны тереңдету. Ұзақ мерзімді дамудың бес стратегиялық бағыты өзара байланысты кешенді құрайды және олар жеке-жеке қарастырылмауы тиіс. Олардың әрқайсысы тиімді болса, бірін-бірі күшейтеді. Сондай-ақ, бір элементтердің әлсіздігі өзгелерінің тиімділігін бұзатын болады. Адами капиталды дамыту әлеуметтік-экономикалық даму негізінде жатыр, ал сапалы және тиімді институттар ғылымды көп қажет ететін экономиканы табысты құру үшін шешуші мәнге ие. Осы Тұжырымдаманы іске асыру бойынша қызмет Қазақстанның ұзақ мерзімді дамуының стратегиялық бағыттарымен өзара байланысты мынадай алты қағидатқа негізделетін болады. Бұл қағидаттар реформаларды әзірлеуде маңызды рөл атқарады. Әрбір жеке қағидаттың мәні нақты салада шаралар әзірлеу процесінде ерекшеленуі мүмкін болғанымен, олардың көпшілігі саясаттың барлық салаларында өзекті болады. 1. Ашықтық, бүгінгі таңда ең дамыған 30 елдің тәжірибесі көрсеткендей, сауданы, инвестициялық қызметті дамытудың, білікті мамандарды тартудың, сондай-ақ адамдар арасында жеке байланыстарды нығайтудың ең маңызды шарттарының бірі болып табылады. Ашықтық — бұл ғылымды көп қажет ететін экономиканың қозғаушы күші болып табылатын инновацияларды дамытудың қажетті алғышарты. Сонымен қатар ол институттардың ашықтығына себепші болады. 2. Бәсекелестік өнімділікті үнемі арттырудың, инновацияларды дамытудың және бәсекеге қабілеттілікті күшейтудің көзі болып табылады. Қазақстан ұзақ мерзімді дамудың барлық стратегиялық бағыттарында бәсекеге қабілеттілікті дамыту кезінде ғана ашықтық беретін мүмкіндіктерді толық көлемде пайдалана алады. Еркін бәсекелестік жағдайында әрекет ететін жеке бизнес ғылымды көп қажет ететін экономиканың негізгі қозғаушы күші болып табылады. 3. Инклюзивтілік жоғары сапалы білім алу, сапалы медициналық қызметтерге қол жеткізу және азаматтардың барлық санаттары үшін, оның ішінде халықтың осал топтары үшін өнімділігі жоғары еңбекке қол жеткізуде тең мүмкіндіктер ұсыну арқылы халықты әлеуметтік-экономикалық даму процесіне толық тартуды болжайды. Инклюзивтілік қоғамда өзара сенім деңгейін арттырады, болашаққа сенім, қорғалушылық сезімін береді, сондай-ақ экономикалық дағдарыстар кезінде қоғамның шоғырлану дәрежесін арттырады. Халықтың түрлі топтары табысының теңсіздігін төмендету мақсатында жұмысқа орналастыруға жәрдемдесу бағдарламалары әзірленетін болады. Сондай-ақ кадрларды қайта даярлаудың тиімді бағдарламаларын енгізу арқылы экономика салаларында құрылымдық өзгерістердің салдарын жұмсарту үшін жағдайлар жасалатын болады. 4. Құқық үстемдігі, құқықтың анықтылығы мен қоғамның даму болжамдылығының, мемлекеттік институттардың есептілігінің негізін құрай отырып және барлық азаматтар үшін тең қағидалар белгілей отырып, азаматтардың мемлекеттік аппаратқа, құқық қорғау органдарына және сот жүйесіне деген сенімін нығайтуға ықпал етеді. 5. Меритократия жаңа білімге, кәсібилікті өсіруге үнемі ұмтылуға ынталандырады. Мұндай қоғамда әрбір азамат үшін оның әлеуметтік тиесілігіне қарамастан, өзінің адал еңбегінің, тәжірибесі мен ынтасының арқасында «әлеуметтік лифт» мүмкіндіктерін пайдалана отырып, жоғары көтерілуіне мүмкіндік жасалады. Мемлекеттік қызмет саласына («А» корпусы) меритократия қағидатын енгізу тәжірибесі Қазақстандағы қоғамдық өмірдің басқа салаларына да таралатын болады. 6. Тұрақтылық 2050 жылды соңғы нүкте ретінде емес, Қазақстанның ХХІ ғасырдың екінші жартысында көркейген және тұрақты қоғамның әрі қарай жұмыс істеуі үшін тұғырнама құруы тиіс бастама ретінде қарастырылатынын болжайды. Бұдан басқа, табиғи, физикалық, адами және институционалдық ресурстардың тұрақты дамуы табысты ұзақ мерзімді стратегияның ең маңызды атрибуттарының бірі болып табылады. Тұжырымдаманы іске асырудың бес стратегиялық даму бағыты мен алты қағидаты Қазақстанның 2050 жылға дейінгі пайымына қол жеткізудің бағдарлары болып табылады.» Маған не ұнамайды? Мен үшін негізгі ыңғайсыздық айтылған стратегиялық көзқарас, бағыттар, іске асыру принциптері мен нақты тактика арасындағы қатты қайшылықта туындайды. Олар стратегияны қабылдап, керісінше жасауға шешім қабылдаған сияқты. Принциптерден бастасақ. 1. Ашықтық. Жарияланған ашықтыққа және «халықтар достығы зертханасына» қарамастан, қоғамда біздің ұлттың анықтамасы туралы консенсус жоқ. Азаматтық немесе этникалық. Бұл біздің алғашқы маңызды айырығымыз. 2. Бәсекелестік. Ең жоғарғы деңгейде бәсекелестік жағдайында бәрі жақсы емес екендігі мойындалды. Фаворитизм, бағаны шамадан тыс реттеу және негізгі активтерге қол жеткізу проблемалары статус-квоны бетондайды. Тұжырымдама қабылданған сәттен бастап бәсекелестікті бұрмалайтын мемлекеттік және жеке меншік операторлардың күрт өсуі байқалды. 3. Инклюзивтілік. Ұғымдардың ауыстырылуы жүргізілді. Мүмкіндіктердің инклюзивтілігінің орнына нәтижелердің теңдігіне және мемлекеттің қайта бөлу күшінің артуына көбірек көңіл бөлінуде. Мұның бәрі салықтың өсуі туралы. 4. Құқық үстемдігі. Пікір қалдырмаймын 5. Меритократия. Өкінішке орай олай болмады. Таңдалған «мансаптық өсу» моделі сапалы бюрократияны құруға мүмкіндік бермеді. КСРО ыдырағаннан кейін 30 жыл өткен соң, тіпті кеңестік емес, басқарудың «Сталиндік стилі» толығымен жаңғыртылды. Баспен жұмыс істеудің орнына көп жұмыс жасайды. Оған қоса, шексіз кеңестер, жұмыс топтары, жобалау кеңселері, Ведомствоаралық комиссиялар және т.б. арқылы жеке жауапкершіліктің бұлдырлығы. 6. Тұрақтылық. Тұжырымдаманы іске асырудың жеті жылында бұл не екендігі туралы нақты анықтама жоқ. Менің ойымша, елдің тамаша стратегиясы бар. Бірақ, тактикасынды бір гәп бар. Бұл ұлттық басымдықтар деп үміттенеміз Ұлттық даму жоспары және Ұлттық жобалар қабылданған стратегияның негіздеріне оралу. Ел қабылданған стратегиялық бағыттарға сүйене отырып және мәлімделген қағидаттарға сәйкес қалаған болашаққа қарай жылжи бастайды.