Мемлекеттік қаражатты жұмсау тиімділігі мәселесі неліктен соншалықты өзекті? Мемлекеттің қызметі белгілі бір негізгі экономикалық және әлеуметтік көрсеткіштерге айтарлықтай әсер етуі керек. Мемлекеттік сектордың тиімді жұмысының нәтижесі ресурстарды дұрыс жұмсау және тиімді бөлу болып табылады. Дамушы елдердегі мемлекеттік шығындар әдетте ЖІӨ-нің айтарлықтай үлесін құрайды. Демек, мемлекеттік шығындардың тиімділігіндегі кішігірім өзгерістер де ЖІӨ-ге және үкіметтің мақсаттарына қол жеткізуіне үлкен әсер етуі мүмкін.

Халықаралық зерттеулер қандай қорытындыға келді және одан қандай нәтиже шығаруға болады?

I. Шығындар деңгейі жоғары елдерде тиімділік көрсеткіштері төмен болып келеді.

Fraser Institute зерттеушілері шағын үкіметтері бар елдер (мемлекеттік шығындар ЖІӨ-нің 40% - дан аз) мемлекеттік сектордың тиімділік деңгейіне қол жеткізуде шамамен 40% аса тиімді деген қызықты қорытындыға келді. Бұл елдердегі мемлекеттік сектордың тиімділігі үкіметтің орташа мөлшері бар елдермен салыстырғанда (мемлекеттік шығыстар ЖІӨ-нің 40-тан 50% - на дейін) 10,3% - ға, ал үлкен үкіметі бар елдермен салыстырғанда (мемлекеттік шығыстар ЖІӨ-нің 50 пайызынан асатын) 5,6% - ға тиімділіктен асып түседі.

II. Әртүрлі факторлар кейбір елдерге ұқсас нәтижелерге қол жеткізу үшін аз ресурстар қажет етуі мүмкін болатынына әсер етеді.

Әмбебап себеп-салдар байланысын алу мүмкін болмаса да, ұқсас нәтижелерге қол жеткізу үшін кейбір елдерге басқаларға қарағанда неліктен аз ресурстар қажет болуы мүмкін екенін түсінуге болады. Шығындардың тиімсіздігі де, нәтиженің тиімсіздігі де 1996 жылдан 2002 жылға дейінгі деректерді қолдана отырып, 140 елдің іріктемесінде зерттелді. Эмпирикалық зерттеу келесі тұжырымдарға келді: (1) жалақы қоры мемлекеттік бюджеттің үлкен үлесін құрайтын елдерде мемлекеттік қаражатты жұмсау тиімділігі төмен; (2) мемлекеттік қызметтерді қаржыландырудың жеке қаржыландыруға қатынасы жоғары елдер кірістер теңсіздігі аса жоғары елдер сияқты төмен тиімділікті көрсетеді; (3) көмекке тәуелділіктің жоғары коэффициенттері бар елдер де орташа мерзімді жоспарлауға және бюджетті құруға кедергі келтіретін қаржыландырудың осы түрінің тұрақсыздығына байланысты аса төмен тиімділік үрдісіне ие болып келеді.

Осы зерттеулердің нәтижелері ел үшін маңызды секторларды қаржыландыру көлемін ұлғайтып қана қоймай, сонымен қатар қаражатты жұмсау тиімділігі туралы мәселені де басымдыққа қоюдың маңызды екенін дәлелдейді.

Неліктен бұл мәселе Қазақстан үшін де маңызды?

Бизнес қоғамдастық көшбасшыларының сауалнамалары нәтижелері негізінде World Economic Forum сарапшылары жасаған (The Executive Opinion Survey) мемлекеттік шығыстардың тиімділігі рейтингінде Қазақстан 65-орында (136 елдің ішінде). Айта кету керек, Қазақстанға 3.3 бағасы берілді (шкала бойынша: 1 = мүлдем тиімді емес, 7 = өте тиімді). Бұл ретте тиімділіктің төмендеу тренді байқалады. Осы зерттеудің нәтижелері Қазақстанда осы мәселе бойынша проблемалық сәттердің және тиісінше өсу үшін әлеуеті бар екенін түсінуге мүмкіндік береді.

Дереккөздер:
1. Public Sector Efficiency: An International Comparison. 2007. THE FRASER INSTITUTE.
2. Efficiency Of Public Spending In Developing Countries: An Efficiency Frontier Approach Vol. 1, 2 & 3. 2005. World Bank
3. Executive Opinion Survey (GCI). 2017-2018. World Economic Forum.