Кіріспе

Ауыл шаруашылығы, агроөнеркәсіптік кешеннің базалық құрамдас бөлігі ретінде, мемлекеттік саясатқа сәйкес, болашақта Қазақстан экономикасының әртараптандырылуы мен бәсекеге қабілеттілігінің өсуін қамтамасыз ете алатын 8 саланың бірі болып табылады . Агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде аграрлық өндірісті қарқындату «әртараптандыру элементінің» негізі болады деп болжануда. 

Соңғы жылдары ауыл шаруашылығын дамытудың рөлі мен перспективаларына қатысты ашық пікірталас белсенді жалғасуда. Дәл осы күрделілік мынандай іргелі сұрақтарға жауап беруді талап етеді: 

•    Қазақстанның ауыл шаруашылығы дегеніміз не? 
•    елдің аграрлық секторының рөлі қандай?

Осы сұрақтарға жауаптарды табу үшін қол жетімді ақпаратқа кешенді талдау жүргізілді: статистикалық деректер, мемлекеттік бағдарламалар, Қазақстан ауыл шаруашылығының даму тарихы, ЭЫДҰ және ФАО зерттеулері, халықаралық тәжірибеге шолу, интернет-мақалалар және БАҚ-та іздеу сұраулары мен материалдарын ретроспективті жинау жүргізілді.

Осы мақаланың мақсаты - саланың бәсекеге қабілеттілігін одан әрі талдау үшін ауыл шаруашылығын дамытудың тұжырымдамалық пайымын қалыптастыру. Бұл мақалада Қазақстан экономикасындағы аграрлық сектордың негізгі бағыттары туралы әртүрлі перспективаларды ұсынатын 4 бөлім ұсынылған.

1.    Негізгі макрокөрсеткіштер
2.    Мемлекеттік саясатқа шолу
3.    БАҚ-та іздеу сұраулары мен материалдарын талдау
4.    Ауыл шаруашылығын дамытудың тұжырымдамалық пайымы
 

1

Негізгі  макрокөрсеткіштер 

Елдің энергетикалық секторы өсуінің неғұрлым жоғары қарқыны мемлекеттік тәуелсіздік алғаннан кейін көп ұзамай ел экономикасындағы ауыл шаруашылығы рөлінің төмендеуіне айтарлықтай әсер етті. 2019 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстанның ЖІӨ-дегі ауыл шаруашылығының үлесі 3,1 трлн теңгені немесе 4,4% құрады. Соңғы 8 жылда ауыл шаруашылығы өндірісі ЖІӨ-нің 4,7% - ынан аспайтын ең жоғары көрсеткішті сақтап қалды. Алайда 1990-шы жылдары ауыл шаруашылығының экономикалық үлесі жалпы ішкі өнімнің 34% - ын құрай отырып, 7,7 есе жоғары болды. 
Сурет 1. ЖІӨ құрылымындағы ауыл шаруашылығы, %
 
Ауыл шаруашылығының жалпы қосылған құны жалпы көлемнің 5,1% - ын немесе 2,9 трлн. теңгені құрайды. Уақыт өте келе ЖҚҚ жалпы көлеміндегі ауыл шаруашылығының үлесі 2001 жылмен салыстырғанда біртіндеп 4 п. п. төмендеді. Ең жоғары көрсеткіштерге 2009 (6,9%) және 2011/2015 жж. (6,0%) қол жеткізілді. ЖІӨ-ге үлес қосу жағдайы сияқты, соңғы жылдары көрсеткіш 5% деңгейінде тұрақты позицияларды сақтап отыр. 
Сурет 2. ЖҚҚ құрылымындағы ауыл шаруашылығы, %
 
Негізгі капиталға салынған инвестициялардың салыстырмалы төмен үлесіне қарамастан (барлығы 3,3%), орташа жылдық өсу қарқыны 2003-2018 жж. 14% оң динамиканы сақтауда. 2018 жылы инвестиция көлемі 365 млрд теңгені құрады, осылайша 2013 жылғы көрсеткіштен 2,2 есе жоғары болды. Дегенмен, инвестициялардың жалпы үрдісі тұрақсыз болып келеді. 
Сурет 3. Нақты бағамен негізгі капиталға инвестициялар 2018, млрд тг
 
Кейбір ауытқулар болған кезде ауыл шаруашылығының ЖҚҚ-ға негізгі капиталға инвестициялар үлесі (13%) соңғы жылдары салыстырмалы түрде өсті. Басқа салалармен салыстырғанда көрсеткіш өңдеу өнеркәсібіне (18%) және тау-кен өнеркәсібіне (49%) қарағанда аз болып келеді.
Сурет 4. Ауыл шаруашылығының ЖҚҚ негізгі капиталға инвестициялар, % 
 
Қазақстанның ауыл, орман және балық шаруашылығы өнімдерінің жалпы шығарылымы 4,5 трлн. теңгені құрады. Шығарылым негізінен мал шаруашылығынан (45,6% өнім шығарылымынан) және өсімдік шаруашылығынан (53,6%) тұрады. Мал шаруашылығы өнімінің үлесі тек 1998 және 2010 жылдары өсімдік шаруашылығынан асып түсті. Өсімдік шаруашылығының шығарылымы ауыл шаруашылығы шығарылымының 73% - ын (1992 ж.) құраған кезең-кезеңімен тұрақсыз көрсеткіштерге қарамастан, соңғы жылдары өнімнің арақатынасы тұрақтанды. Мал шаруашылығы шығарылымының едәуір өсу қарқыны 1998 жылдан 2010 жылға дейінгі кезеңде – 3,5% байқалды.

Ауа райы жағдайы өсімдік шаруашылығының даму жағдайына және ауыл шаруашылығы дақылдарының шығымдылығына мезгіл-мезгіл әсер етті, алайда 2012 жылдан бастап өнім өсуінің тұрақты оң қарқыны байқалады, ол 5,3% құрады. 
Сурет 5. Нақты бағамен мал шаруашылығы мен өсімдік шаруашылығының жалпы шығарылымы 2018, трлн. тг
 
Халықтың жан басына шаққандағы жалпы шығарылым көрсеткіші өңірден өңірге қарай айтарлықтай өзгереді. Солтүстік Қазақстан облысы абсолютті көшбасшы бола отырып, Ақмола облысымен салыстырғанда көрсеткіштер арасында екі есеге жуық айырмашылық бар: тиісінше мал шаруашылығы мен өсімдік шаруашылығы өндірісі бойынша 1,8 және 1,4 есе жоғары. 8 өңірде өсімдік шаруашылығының шығарылымы мал шаруашылығынан 1,0-ден 4,2 есеге дейін асып кетсе, 7 облыста мал шаруашылығының шығарылымы өсімдік шаруашылығынан 1,0-1,9 есеге артық.
Сурет 5. 2018 жылғы жан басына шаққандағы жалпы шығарылым, мың тг.
  

2

Мемлекеттік саясатқа шолу

Тәуелсіздіктің барлық жылдарында аграрлық секторды дамыту бойынша 10 мемлекеттік бағдарлама дайындалды, олар мемлекеттік саясаттың пайымын көрсетеді. Ауыл шаруашылығының нақты шекараларын айқындау елдің қалыптасуының белгілі бір бөлігіндегі бағыттардың басымдығының ауыспалы өзгеруіне байланысты қиын болып табылады. Ауыл шаруашылығын дамыту векторын ауыстыруда елдің қалыптасуының белгілі бір кезеңдеріндегі экономиканың экономикалық жай-күйі үлкен рөл атқарды.
Сурет 6. Агроөнеркәсіптік кешенді дамыту бағдарламалары
 
Мысалы, 1980 жылдары инвестициялардың әлеуметтік бағыттылығына, атап айтқанда, инвестициялардың жалпы сомасының 32% - ына дейінгі мөлшерде өндірістік емес маңызы бар инфрақұрылым құрылысына ерекше назар аударылды. 1991-1995 жж. арналған бағдарламаның мақсаты мен міндеті «ауыл еңбеккерлерінің өмір сүру сапасын арттыруға және қазіргі заманғы әлеуметтік инфрақұрылымды түзеуге және құруға, ауылдық елді мекендер мен тұрғын үйлердің жайлылығы мен жайластыруын арттыруға жәрдемдесуге» бағытталған.

1993-1995 жылдарға және 2000 жылға дейінгі АӨК дамыту бағдарламасы «нарықтық тетікке көшу негізінде ауыл шаруашылығы өндірісін құрылымдық қайта құруға» (мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру арқылы) және ғылыми және технологиялық жаңартуды пайдалануға бағытталған. Бұдан кейінгі екі жылдық бағдарламаның мақсатының негізі ауыл шаруашылығының бәсекеге қабілетті салаларында экономикалық өсуді қамтамасыз ету және ауыл шаруашылығы өнімдерінің негізгі түрлерінің өндірісін тұрақтандыру болды.

Тұжырымдамалық жылжу 2003-2005 жж. арналған мемлекеттік бағдарламада көрсетілген. Тәуелсіздік алған уақыттан беру экономикалық жай-күйдің салыстырмалы түрде тұрақтауынан кейін жаңа бағдарламаның мақсаты азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету және агробизнестің тиімді жүйесін қалыптастыру болды. 

Ауылдық аумақтарды дамытудағы әлеуметтік бағыттың жаңа толқыны 2004-2010 жж. кезеңінде басталды. Мақсаты әлеуметтік-экономикалық дамудың әлеуеті жоғары ауылдық елді мекендердің әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымын жақсарту арқылы ауылдық қоныстандыруды оңтайландыру негізінде ауылдың тіршілігін қамтамасыз етуге қалыпты жағдай жасау болды.

2006-2010 жж. тұжырымдамасында ауыл шаруашылығы салаларының өнімділігі мен табыстылығының өсуі негізінде АӨК тұрақтылығын қамтамасыз етуге назар аударылды. Егер ІЖӨ-дегі және ЖҚҚ-дағы ауыл шаруашылығы үлесінің даму үрдісін қарайтын болсақ, онда 2009 жылы тиісінше 5,7% және 6,9% салыстырмалы жоғары көрсеткіштерді көруге болады. Осы бағдарламаның ерекшелігі сонымен қатар  өңірлік мамандануға және ауыл шаруашылығы құрылымдарын ірілендіруге шоғырландыруда болды.

2010-2017 жж. аса кейінгі бағдарламаларда ауыл шаруашылығының экспорттық әлеуетін кеңейтуге және азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің «қайта өркендеу» маңыздылығына көшу байқалады. 

Бұдан әрі, «Агробизнес-2017» АӨК дамыту бағдарламасы және Су ресурстарын басқару жөніндегі мемлекеттік бағдарлама негізінде 2017-2021 жж. арналған өзекті саясат әзірленді. Саланың бәсекеге қабілеттілігін және азық-түлік қауіпсіздігін арттырудан басқа, экспорттық мамандану дәл осы өңделген өніммен айқындалады.

2017-2021 жж. арналған АӨК дамыту бағдарламасында агроөнеркәсіптік кешеннің «елдің азық-түлік және экономикалық қауіпсіздігін, сондай-ақ ауылдық аумақтардың еңбек және қоныс аудару әлеуетін қалыптастыратын экономиканың маңызды секторларының бірі» ретіндегі рөлін кешенді сипаттау берілді. Дегенмен, соңғы үш жылда АӨК дамыту бағдарламасының бағытына 3 рет түзетулер енгізілді. Басты мәселе аграрлық секторды дамытудың басым міндеттерін – 2017 ж. экспортқа бағдарланудан 2019 ж. соңында импортты алмастыруға ауыстыру болды.
 

3

БАҚ-та іздеу сұраулары мен материалдарын талдау

Ескертулер мен іздеу сұрауларына шолу 3 жылғы ретроспективті жинаумен іздеу кілттерін пайдалану арқылы жүзеге асырылды, сонымен қатар АӨК қатысты ресурстарға қызығушылық танытқан пайдаланушылардың мүдделері мен ресурстарға кіруі пайдаланылды. АӨК-ге қатысты БАҚ-та материалдар жинау жалпы экономикалық күн тәртібін жариялайтын ресурстарда жүргізілді. 

Аграрлық секторға қатысты тезистер ассоциативтік қатардың түрлі топтарын көрсетеді:

1.    Экономика саласы - күшті экономиканың негізі, экономикалық өсу драйвері, нақты локомотив, экономиканың өзегі, басты/негізгі салалардың бірі, маңызды сектор, экономиканың өсуі үшін тірек, экономиканың маңызды буыны, басым сала.
2.     Азық-түлік көзі - әлемнің ең ірі астық державасы, Қазақстанның әлемдік азық-түлік хабының біріне айналудың нақты әлеуеті бар, Қазақстан Ресей/Қытайды тамақтандыра алады.
3.     Әлеуметтік әл-ауқат - ауылдық аумақтарды дамыту, ауылдық қоныстандыруды оңтайландыру, ауыл тұрғындарының неғұрлым жоғары өмір сүру деңгейін қамтамасыз ету, ауыл тұрғындарын әлеуметтік және инженерлік қамтамасыз ету стандарттары, ауылдық елді мекендер тұрғындарының табыс деңгейінің өсуі.

Іздеу сұрауларына шолу бірінші бағыт бойынша басымдықты назарды көрсетеді – медиа кеңістігіндегі ауыл шаруашылығының рөлі көбінесе экономика драйверімен байланысты болып келеді. Пандемиямен байланысты азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің маңыздылығы күшейтілуде және мемлекет үшін әлемдік азық-түлік хабына айналу перспективасы қарастырылуда.

Іздеу сұрауларын талдау нәтижелері бойынша бірнеше қорытынды жасауға болады:

•     Материалдар көбінесе жарнама түрінде немесе жиірек Үкімет пен Ауыл шаруашылығы министрлігінің жетістіктерін алға жылжыту мақсатында немесе жеке ойыншының және/немесе саланың тобының жеке пікірі/презентациясы түрінде жарияланады. 
•       Материалдарда көбінесе «ауыл шаруашылығы – күшті экономиканың негізі немесе ауыл шаруашылығы — экономика драйвері» сияқты Президенттің Жолдауларынан, Үкіметтің есептері мен презентацияларынан алынған сөздер/тезистер пайдаланылады.

Соның салдарынан БАҚ тек ретранслятор ретінде ғана емес, сонымен қатар ауыл шаруашылығы саласының халық үшін мемлекет экономикасындағы маңыздылығы туралы «оң» тезистерді күшейту ретінде қызмет етеді. Бұл елдің бірінші тұлғаларында аграрлық сала маңыздылығының «кері құйғыш» (пікірдің күшейтілген жаңғырығы) әсерін құрады.

2007-2013 жж. аралығындағы кезеңде мемлекеттік қаражатты да, сол сияқты тартылған капиталды да пайдалана отырып, елеулі қаржыландырумен бекітілген осы іс-әрекет нарықта қатысушылар үшін жалған/қате ынталандырулар жасағанына жол беріледі.
 

4

Ауыл шаруашылығын дамытудың тұжырымдамалық пайымы

Талданған дерек көздер негізінде ауыл шаруашылығын дамытудың үш негізгі бағытын топтастыруға болады:

•     Экономика драйвері;
•     Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
•     Ауылдық аумақтарды әлеуметтік дамыту.

Экономика драйвері елдің экономикалық өсуіне жоғары үлес қосуды қамтамасыз ете алатын ауыл шаруашылығының ресурстық әлеуетін дамытуды білдіреді. Ауыл шаруашылығы өнімдерінің экспорттық бағдарлануы негізгі рөл атқарады. 

Екінші міндет халықтың азық-түліктің негізгі түрлері бойынша қажеттіліктерін тұрақты қамтамасыз ету үшін көзделген шараларды жүзеге асыруға бағытталған. Өнімнің физикалық және экономикалық қол жетімділігінен, азық-түліктер сапасы мен қауіпсіздігінен басқа импорттық жеткізушілерге азық-түлік тәуелсіздігі және 80% деңгейіндегі отандық өндіріс те осы бағыттың негізгі компоненттері болып табылады. 

Ауылдық аумақтардың әлеуметтік дамуы ауылдық жерлерде өмір сүру деңгейі мен сапасын арттыру сияқты әлеуметтік салауаттылықты қамтамасыз етуге арналған шараларды қамтиды. Бұл, бірінші кезекте, жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуді және ауыл тұрғындарының табысын әртараптандыруды қамтиды. Білім беру және денсаулық сақтау жүйелерінің қолжетімділігі мен сапасы қосымша басымдықтар болып табылады. 

Бұл үш бағытты тұжырымдау аграрлық сектордың жай-күйі мен даму перспективаларын талдау кезінде қолданылуы мүмкін тәсілдемелердің көп қырлылығын куәландырады. Бұл белгілі бір уақыт аралығында мемлекеттік саясатты шолудан көрінгендей, басымдықта бірден бірнеше тұжырымдама болуы мүмкін екендігін жоққа шығармайды. Ауыл шаруашылығы қойылған міндеттердің әрқайсысына қаншалықты сәйкес келетіні маңызды болып табылады.

Қорытынды:

Осылайша, ауыл шаруашылығын дамытудың үш негізгі бағытын бөліп көрсетуге және мемлекеттік жоспарлау құжаттарында да, сол сияқты медиа кеңістігінде де тұжырымдамалық өзгерістерді қадағалауға болады. Экономикалық даму, азық-түлік базасы және әлеуметтік әл-ауқатты қамтамасыз ету жиынтықта аграрлық сектор мен әлеуетті даму үшін мүмкіндіктерді қалыптастырады. Кешенді салалық бағалау мақсатында барлық үш бағытта ауыл шаруашылығының жай-күйін және оның экономикалық әсерін қарау қажет. Келесі мақалаларда біз әр аспект бойынша объективті көріністі ұсынуға және мына сұрақтарға жауаптар табуға тырысамыз:

•     «Экономика драйвері» деген не? Ауыл шаруашылығы экономиканың драйвері болып табылады ма?
•     Ауыл шаруашылығы азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің барлық өлшемдеріне жауап бере ме?
•     Ауылдық аумақтардың әлеуметтік дамуында ауыл шаруашылығы қандай рөл атқарады?

Сілтемелер:
Деректер - Әділет министрлігі мен Заңнама және құқықтық ақпарат институты жанындағы Нормативтік құқықтық актілердің ақпараттық-құқықтық жүйесі, Ұлттық экономика министрлігі жанындағы Статистика комитеті
Мұқаба - Pexels.com веб-сайты
Мақала біздің сайтта - https://crcons.com/rus/agriculture_in_Kazakhstan_1  
 

Автор: Марта Толебаева