қаз

Аналитика

CGE моделі көмегімен экономикалық әсерлерге шолу: мұнай бағасының құлдырауы

15 маусым, 2020


 

Кіріспе

Біздің соңғы өнімдеріміздің бірі Қазақстанға бейімделген CGE (computable general equilibrium) экономикалық моделі болып табылады. Жалпы тепе-теңдіктің базалық есептеу моделі бола отырып, бұл құрал жалпы мәндерде сыртқы факторлар мен ішкі саясаттың экономиканың жай-күйіне әсерін бағалауға мүмкіндік береді. 

Толығырақ айтсақ, CGE – сыртқы шоктар мен саясаттардың экономикаға әсерін анықтау үшін экономикалық теорияны және нақты экономикалық деректерді біріктіретін макроэкономикалық модель.  

Қазақстандық KAZORANI CGE моделі 2000 жылы Виктория университетінің Саясатты зерттеу орталығы әзірленген Австралиялық ORANI-G моделінің бейімделген нұсқасы болып табылады. . Бұл модельдер соңғы қол жетімді жыл үшін (2018)  мемлекеттік «шығындар-шығарылымдар кестесіне» (ШШК) және GTAP (Global Trade Analysis Project, 2015) жаһандық деректер базасына негізделген.

KAZORANI экономиканың 68 саласын қамтиды және оның өңірлік кеңеюі  бар (17 аумақ). Салаларды технологиялық деңгейі, жұмыспен қамту типі, жергіліктілік/экспортқа бағдарланушылық сияқты әртүрлі сипаттамалар бойынша топтастыруға болады. Осылайша, полисимейкерлерді және бизнесті (мысалы, «қарапайым заттардың экономикасы», өңдеу өнеркәсібінің жоғары технологиялық секторлары және т.б.) қызықтыратын шоктан топтарға әсерлерді бөліп көрсетуге болады. 

Шоктар мен саясаткерлер әртүрлі форманы қабылдай алады: салық салудағы өзгерістер, халықтың қалауы, экспорттық сұраныс пен мемлекеттік шығындар, технологиялық прогресс пен тарифтік саясаттар. Бұл мақалада сыртқы шоктың нақты мысалы – әлемдік бағаның құлдырауы есебінен мұнайға экспорттық сұраныстың өзгеруі - және оның Қазақстан экономикасына әлеуетті ұзақ мерзімді әсері сипатталатын болады. 

1

Шок мысалы:
мұнай бағасының құлдырауы

Қазақстан үшін ең өзекті сыртқы шоктың бірі әлемдік бағаның құлдырауы есебінен мұнайға экспорттық сұраныстың қысқаруы болып табылады. Коронавирус пандемиясы және кейіннен мұнай нарығының аса қанығуы жағдайында 2020 жылдың бірінші тоқсанында әлем мұнай бағасының күрт төмендеуін бастан кешірді. 2020 жылды барреліне 68 доллар бағасымен бастап, әлем сәуір айының соңына қарай барреліне 20 доллар бағасын бақылады. Карантиндік шаралардың әлсіреуі кезінде қалпына келуді ескере отырып, 2020 жылы мұнай бағасы бір баррель үшін 30-35 долларды құрайды, бұл жыл басындағы бағадан 2 есе төмен. 

Ел үшін мұнай бағасының құлдырауы, сөзсіз, шок болып табылады, өйткені ол әлемдік бағаға (price-taker) әсер етпейді және нарықтық ұсыныс тарапынан әсер ете алмайды. Бұл жағдайда мұнай бағасының құлдырауы жергілікті экономикадағы жай-күйі мен байланыстарына тәуелді емес сыртқы факторға айналып, сырттан ел экономикасына түседі.

KAZORANI моделінде шоктың әсері кез келген басқа шок сияқты экономиканың жаңа тепе-теңдігіне ауысуы ретінде түсіндіріледі. 1-суретте көрсетілгендей, сыртқы шок пен саясаттардың әсеріне дейін экономика базалық сценарий бойынша А нүктесінен B нүктесіне қарай жылжиды. Бұл жағдайда сценарийлер барлық айнымалылар тұрақты өседі, яғни өткір секірулер, саясаттар тарапынан араласулар жоқ. 

Модельге сыртқы шокты немесе саясаттарды қосқан кезде, яғни белгілі бір айнымалы жасанды өзгерген кезде, экономиканы қайта құру және C нүктесінің жағдайына көшу орын алады. Бұл сценарий балама болып табылады және шокты ескере отырып, экономиканың қозғалысын сипаттайды.

Модельдегі экономикаға әсерді түрлі көрсеткіштер тұрғысынан түсіндіруге болады. Олардың ішінде макрокөрсеткіштер (номиналды және нақты ЖІӨ, жұмыспен қамту, экспорт және т.б.), аумақтық көрсеткіштер (ЖҚҚ, шығарылым, жұмыспен қамту және т. б.) және жалпы скалярлық  көрсеткіштер (айырбас бағамы және т. б.)

Әсер пайыздық өзгеріс нысанына ие болады, бұл көрсеткіштің оның базалық мәнінен баламалы мәнге өзгеруін білдіреді. Модель «егер» деген сұраққа жауаптарды қамтығандықтан, әсер базалық өсу (B нүктесі) және шокты (С нүктесі) ескерумен өсу кезіндегі көрсеткіш арасындағы инкременталды айырмашылық ретінде түсіндіріледі. 

Модель мерзімсіз (atemporal) болып табылатынын атап өту маңызды. 1-суреттегі «Т» уақыт шкаласы - шартты белгі. Шын мәнінде, CGE моделінде екі түрлі уақыт аралығы бөлінеді – short-run (қысқа мерзімді) және long-run (ұзақ мерзімді). Теориялық логикаға сәйкес short-run – өндірістің барлық факторларын жаңа тепе-теңдікке (еңбек пен капитал мобильді емес) толық қайта құру мүмкін емес соншалықты қысқа аралық. Long-run барлық факторлар мобильді және салалар арасында өтіп үлгеретін және жаңа тепе-теңдікті қалыптастыратын кезеңді көрсетеді. Модельде сонымен қатар short-run (3-5 жыл) және long-run (5 жылдан көп)  сценарийлердің эмпирикалық кезеңдеріне сәйкес келетін уақыт аралықтары, яғни орта есеппен экономикада өзгеріс болатын уақыт арылығы шартты түрде көрсетілген . Бұл мақалада 12 жылдағы (2018-2030 жж.) шартты ұзындықтың ұзақ мерзімді сценарийінің нәтижелері пайдаланылады. 
Сурет 1. KAZORANI моделіндегі әсерлерді түсіндіру.
 
Осылайша, мұнай бағасының төмендеуі есебінен экспорттық сұранысты қысқарту түріндегі шок экономиканың базалық жай-күйінің көрсеткіштеріне әсер етеді (осы мақалада 2030 жылғы базалық жай-күйінің нәтижелері көрсетілген) және оларды баламалы жай-күйге (2030 жылға баламалы жай-күй) қайта құрады. 

2030 жылға дейінгі негізгі сценарий үшін келесі болжамдар тән (2018 ж. бастап 12 жылдық кезең үшін):
–    Жылына 1% - бен жалпы жұмыспен қамтудың өсуі;
–    Жылына 1% - бен үй шаруашылықтары санының өсуі;
–    Еңбек өнімділігі мен жердің жылына 2% - ға өсуі;
–    Экспорттық сұраныстың жылына 2% - ға өсуі.

Келесі бөлімдерде шоктың макрокөрсеткіштерге және ел бойынша да, сол сияқты өңірлер бөлінісінде базалық жай-күйдегі экономиканың өзге де ерекше көрсеткіштеріне әсері қаралатын болады.

2

Мемлекеттік
және өңірлік көрсеткіштерге әсерлер

Макрокөрсеткіштер

Модельдегі шок әсерлері таралатын көрсеткіштердің арасында келесі классикалық макрокөрсеткіштерді бөліп көрсетуге болады :

  •     ЖІӨ (номиналды және нақты);
  •   Көздер бойынша түпкілікті сұраныс (үй шаруашылығы, мемлекеттік тұтыну, негізгі капиталдың жалпы жиналуы, экспорт);
  •     Импорт;
  •     Номиналды және нақты еңбекақы.

Мұнайға әлемдік бағаның 50%-дық құлдырауы түріндегі шок (және, тиісінше, мұнайға экспорттық сұраныс) келесі (гипотетикалық, «егер») макрокөрсеткіштерге әсерлерге, атап айтқанда, 2030 жылға дейінгі көрсеткіштер өсімінің келесі толық алынбауына әкелуі мүмкін :
Кесте 1. Шоктың макрокөрсеткіштерге әсері.
 

Салалар топтары

KAZORANI моделі шоктың полисимейкерлер мен бизнес үшін қызықты салалардың жекелеген топтарына әсерін қарастыруға мүмкіндік береді. Мысалы, өндіруші сектор өніміне сұранысты жоғалтудың тікелей әсерінен басқа салалардың байланысқан топтары да зардап шегеді. Қызметтердің барлық түрлері, әсіресе, жергілікті және әлеуметтік қызметтер еңбекақы және мемлекет трансферттері түрінде бөлу арқылы мұнай түсімімен тығыз байланысты.

Осылайша, мұнай сұранысының құлдырауы кезінде қызмет көрсетудің өсімі базалық көрсеткіштен едәуір төмен болады. 

Өндіруші сектордағы инвестициялық сұранысқа және өндіріске байланысты құрылыс және сауда-логистикалық секторлар да табыстарды қайта бөлу және өнеркәсіптік өндіріс көлемін қысқарту есебінен зардап шегеді.

Өңдеу өнеркәсібі салаларын, әсіресе орта және жоғары технологиялық ӨӨ секторларын баламалы жай-күйде шығарудың үлкен өсімі модельдегі қызықты байқау болып табылады. Әсерлер long-run шартты уақыт кезеңінде модельдің қайта бөлу ерекшелігімен түсіндіріледі. Бұл ретте еңбек ресурстары мен капитал, берілген жағдайда, сұраныстың күрт қысқаруына ұшыраған өндіруші сектордан өңдеуші өнеркәсіптің орнын басатын секторларына өтеді. Бұл ретте, өндіруші сектордағы еңбекақының жоғары деңгейіне байланысты еңбек жоғары ақы төленетін бәсекелі секторларға (бұл жоғары технологиялық өндірістегі неғұрлым өсімді түсіндіреді) ауысатын болады.
Сурет 2. Салалар топтары бойынша шығарылымға әсерлер, % базалық және баламалы сценарий кезінде 2030 жылға дейінгі өсім .
 

Өңірлік әсерлер

Аумақтық бөліністе де ұқсас макрокөрсеткіштерге ЖӨӨ, жұмыспен қамту және еңбекақы  (толық емес тізім) түріндегі әсерлерді байқауға болады. 

Мұнай бағасының құлдырауынан тікелей әсер мұнай өңірлерінің ЖӨӨ-ге әсер етеді, бірақ әртүрлі дәрежеде. Мысалы, баламалы және базалық мәндердің арасындағы ең үлкен теріс айырмашылық Маңғыстау облысы мен БҚО-да олардың ағымдағы әртараптануының өте төмен болуына байланысты байқалатын болар еді. Аз дәрежеде, бірақ сонда да Атырау, Қызылорда және Ақтөбе облыстарының ЖӨӨ құлауға қатты ұшырайтын еді. 
Айта кету керек, мұнай өңірлерімен қатар 2030 жылға дейін ЖӨӨ-нің өсімін айтарлықтай  Нұр-Сұлтан және Алматы ққ. ала алмауы мүмкін еді. Бұл қазіргі кезде елорда мемлекеттік аппарат арқылы мұнай табыстарын қайта бөлу хабы болып табылатындығымен түсіндіріледі, ал Алматы қ. бірге екі қала өндіруші сектор компанияларының бас және әкімшілік кеңселерінің орналасуы болып табылады.

ШҚО, Павлодар және Қарағанды облыстарындағы баламалы және базалық сценарийлер арасындағы өсімнің оң айырмашылығы ӨӨ орта және жоғары технологиялық секторларында маманданған өңірлерге ресурстардың өтуін көрсетеді. Өз кезегінде, Шымкент қ. ЖӨӨ өсімінің оң айырмашылығы «қарапайым заттар экономикасы» (еңбекті көп қажет ететін B2C салалары) секторларында гипотетикалық өсуді көрсетеді, бұл Ақмола облысындағы жағдайға ұқсас, онда ресурстар ауыл шаруашылығына ауысады.
Сурет 3. Өңірлердің ЖӨӨ-ге әсері, % базалық және баламалы сценарий кезінде 2030 жылға дейінгі өсім.
 
Жұмыспен қамту тұрғысынан да ұқсас көрініс байқалады. Сол өңірлер базалық сценариймен салыстырғанда балама сценарийде ең оң өсімге ие, бірақ айырмашылық әлдеқайда көп. ЖӨӨ өсімінің теріс айырмашылығы болған жағдайда, қалған өңірлер жұмыспен қамту өсімінің сол оң айырмашылығына ие (мұнайдан басқа) болатындығын атап кету маңызды. Екі бақылау да жұмыспен қамтылғандардың едәуір өсуі кезінде ЖӨӨ салыстырмалы өсуін қамтамасыз етпейтін еңбек өнімділігінің төмендігімен түсіндірілуі мүмкін.
Сурет 4. Өңірлер бойынша жұмыспен қамтуға әсерлер, % базалық және баламалы сценарий кезінде 2030 жылға дейінгі өсім.
 
Аумақтық еңбекақы (номиналды) 2030 жылға дейін барлық өңірлерде, бірақ негізінен мұнай және Нұр-Сұлтан және Алматы қалаларында толық ала алмау орын алады (базалық және баламалы өсім арасындағы ең үлкен айырмашылық). ӨӨ және ауыл шаруашылығы секторлары басым өңірлерде ЖӨӨ өсімінің оң айырмасына қарамастан, оларда еңбекақы өсімінің айырмашылығы мұнай бағасының құлдырауы кезінде теріс болады. Мұның себебі еңбекақысы өндірістің өңірлік мамандануына байланысты емес бюджеттік секторларда (білім беру, денсаулық сақтау, мемлекеттік басқару және т.б.) жұмыспен қамтылғандардың едәуір үлесі болуы мүмкін. «Орталықты» бөлу үшін мұнайдан түсетін табыстардың қысқаруына байланысты бюджет жұмыскерлерінің еңбекақысын төлеу деңгейі айтарлықтай төмендеуі тиіс (мемлекеттік саясат түріндегі араласуды ескерместен гипотетикалық түрде)
Сурет 5. Өңірлер бойынша еңбекақыға әсер, % базалық және баламалы сценарий кезінде 2030 жылға дейінгі өсім.
 

Салалық әсерлер

Салалар бөлінісінде көптеген әсерлерді көруге болады, бірақ ең ортақ әсерлерге тоқталайық. Модель мемлекеттік шығындар-шығарылым кестенің барлық 68 саласын қамтитындығына байланысты неғұрлым экстремалды әсерлерге тоқтаған жөн болады. 

Мысалы, 2030 жылға дейін мұнай өндіруде және өндіру секторында техникалық қызмет көрсетулерде жұмыспен қамтудың өсімі баламалы сценарий кезінде барынша теріс болып келеді (еске сала кетейік, басқа контр-шок болмаған жағдайда)

Басқа салалар арасында едәуір құлдырау бу беру, қосалқы қаржылық қызметтер және үй шаруашылықтарындағы қызметтер (қызмет көрсету) секторында байқалатынын атап өткен жөн. Мұның себебі осы қызметтерге мұнай секторы тарапынан аралық сұранысты қысқарту түріндегі байланыстар болуы мүмкін.
Сурет 6. Салалар бойынша (баламалы сценарийде ең көп құлдырауы бар салалар) жұмыспен қамтуға экстремалды әсерлер, % базалық және баламалы сценарий кезінде 2030 жылға дейін өсім.
 
Бұған дейін айтылғандай, мұнай табысы қысқарған кезде жұмыспен қамту ағынынан көбінесе ӨӨ секторлары, әсіресе жоғары технологиялық секторлар ұтады. Мәселен, мұнай бағасының құлдырауы кезінде жұмыспен қамтудың ең үлкен оң өсімі компьютерлер мен электроника, дайын бұйымдар, былғары бұйымдар мен химия өнеркәсібінде байқалатын болар еді. 
Сурет 7. Салалар бойынша (баламалы сценарийде ең көп өсімі бар салалар) жұмыспен қамтуға экстремалды әсерлер, % базалық және баламалы сценарий кезінде 2030 жылға дейін өсім.
   

3

Есептердегі шектеулер


Модель жұмысының нәтижелерін түсіндіру кезінде кейбір экстремалды және әлсіз шынайы мәндерді байқауға болады, сондықтан есептеулерді жеңілдету мақсатында оның негізіне салынған бірқатар жорамалдарды ескеру маңызды. 

Біріншіден, модель көптеген CGE модельдеріне тән стандартты макроэкономикалық жорамалдарға негізделген:

  •     Мінсіз бәсекелестік (тиісінше, нөлдік пайда);
  •     Агенттердің ұтымдылығы және басқалары.

Екіншіден, Қазақстандық модель капитал мен өндірістің географиялық оқшаулануын әлі ескермейді. Мысалы, модельде өңірлер бойынша электр энергетикасы инфрақұрылымының орналасу нүктелері көрсетілмеген.

Үшіншіден, модельдің есептері экономиканың ағымдағы жағдайын нақты сипаттай алмайтын түпкілікті қолда бар деректерге негізделген. Модельдің негізіне салынған салааралық байланыстар қысқа уақыт аралығында өзгеруі мүмкін, ал ұлттық статистика 1,5-2 жыл артта қалған деректерді ұсынады, бұл модельдің мемлекеттік шығындар-шығарылым кестелерінің деректеріне негізделу мәселесіне күмән тудырады. 

Төртіншіден, модель статикалық, бұл уақыт ішінде шоктан әсерлердің таралуын көруге және экономикадағы циклдық құбылыстар мен белгісіздікті ескеруге мүмкіндік бермейді (бұл үшін жалпы тепе-теңдіктің динамикалық моделі қолданылады).

Бесіншіден, жоғарыда сипатталған әсерлер елдегі жұмыспен қамту экзогенді екендігін болжайды  (ұзақ мерзімді сценарийдің жорамалы), яғни уақыт бойынша жұмыспен қамтылғандардың саны өспейді, керісінше бір сала мен өңірден басқасына (капиталға ұқсас) ауысады. Алайда, жорамал нақты демографиялық циклдер мен жаңа жұмыс күшінің кіруін көрсетпеуі мүмкін.

 
Қорытынды:

Жалпы алғанда, бұл дайджест қосымша есептеулерді ескермей CGE моделін сипаттай алатын әсерлердің мысалы болып табылады. Модель туралы біздің алдыңғы посттарымызда айтылғандай, оның мақсаты экономиканың нақты әсерлер жорамалдарына емес, сыртқы шоктар мен саясатқа реакциясының жалпы ауқымын сипаттау болып табылады. Модельдің гипотетикалық құрамдас бөлігі экономикадағы байланыстар мен салалық және өңірлік мамандану туралы түсінуді кеңейту тұрғысынан әлі де құнды болып келеді. 

Осылайша, мақала мұнай секторы Қазақстанның ЖІӨ-нің тек 18% - ын ғана алатын жеке сектор болып табылмайтындығын түсінуге мүмкіндік береді. Салааралық байланыстарды неғұрлым терең түсіну қандай салалар мұнай секторына тәуелді екендігін және қандай арналар арқылы (оның ішінде өңірлік) мұнай табыстарын қайта бөлу жүріп жатқанын көруге көмектеседі.  Экстремалды мәндерге қарамастан, экономиканың осы шокқа реакция ауқымы қандай болуы мүмкін екенін түсіну пайдалы.

Біз экономистердің сарапшылар қауымдастығы тарапынан кері байланыс пен түсініктемелерге ашықпыз. 


Сілтемелер:
Ұлттық экономика министрлігі жанындағы Статистика комитеті, 2018
Мұқаба -Pexel.com веб-сайты

 

Автор: Әйгерім Кушумбаева

мақаламен
бөлісу

барлығын көрү

Талдау

толығырақ

Блогтар

толығырақ

Жаңалықтар

толығырақ
site