Ұзақ уақыт бойы дамыған елдердің көпшілігі өнеркәсіптік дамудың көлденең тәсілін ұстанды. Дамыған елдер тұрақтылықты назардан тыс қалдыра отырып, тиімділік пен төмен шығындарға назар аударатын жаһандық өндіріс тізбегін құрды: елдер ғылыми зерттеулер мен маркетингтік дамуға көп қаражат бөлді, сонымен бірге көптеген өндірістік тізбектерді арзан шетелдік жұмыс күші мен ресурстарын пайдалануға бағыттады. Осының салдарынан олардың өз өндірісі құлдырап, жаһандық өндіріс тізбегі күрделеніп, ұзарып, дамыған елдердің шетелдік өндіріске тәуелділігін арттырды. Бұл тәжірибе әртүрлі толқулар басталғанға дейін қиындық тудырмады.

Ғаламдық құн мен жеткізу тізбегіндегі үзілістер геосаяси шиеленіс пен пандемияның күшеюі кезінде әдеттегі жағдайға айналды. Нәтижесінде дамыған елдер тізбектің өндірістік бөлігін жоғалтты: кірістерді жеткізу және құрастыру қызметтері. Мысалы, ЕО мен Ресей арасындағы шиеленіс Ресейден ЕО-ға негізгі өнеркәсіптік ресурстарды жеткізудің қысқаруына алып келеді, соңғысының бәсекеге қабілеттілігіне қауіп төндіреді. АҚШ пен Қытай арасындағы сауда соғысы олардың арасындағы құн тізбегін бұзып, екі жаққа да экономикалық зиян келтіруде. Содан кейін Ковид-19 жаһандық құн тізбегіне жаңа үзілістерді қосты. Сайып келгенде, елдер ауыр қаржылық шығынға ұшырады. Бұл қымбатшылық инфляцияға және жоғары инфляцияның жаһандық проблемасына әкелді.

Дамыған елдердің көлденең көзқарасы қазір бәсекеге қабілеттілігін сақтай ала ма? Олай болмаса, олардың индустриялық саясатын қандай өзгерістер күтіп тұр? Елдер өз желілерінің әртүрлі күйзелістерге осалдығын қарастыруда. Олар тиімділік пен тұрақтылықты қайта теңестіру (ЭЫДҰ сәйкес икемділік күйзелістерге жауап ретінде өнімдерді, процестерді, жеткізу тізбегін және жұмыспен қамту үлгілерін икемді бейімдеу қабілеті), тік тәсілге қайта оралу. Жеткізу тізбегі әртараптануда; Сыни өндірушілер қайта құрылымдауда. Кейбір мысалдарды қарастырайық.

АҚШ өзінің тұрақты өнеркәсіптік саясатын күшейтетін негізгі салалар: фармацевтикалық препараттар мен ингредиенттер, жетілдірілген батареялар, маңызды минералдар мен жартылай өткізгіштер. Ұзақ мерзімді инфрақұрылымдық инвестицияларды отандық таза энергия өндіру жүйесін құру үшін пайдалану жоспарлануда. Басты мақсат – отандық жұмыс орындарын қамтамасыз ету, отандық жеткізу тізбегін дамыту, қуаттылық қорлары мен сақтау жобаларын арттыру. Алғашқы қадам ретінде көптеген компаниялар мен жұмыс орындары елге физикалық түрде қайтарылуда. Электроника өндірісінің басым бөлігі қазірдің өзінде қайтарылды, алдағы уақытта ең қажетті дәрі-дәрмектердің отандық өндірісіне көшу жоспарлануда.

Сол сияқты, ЕО процессорлық және жартылай өткізгіш технологияларына назар аудара отырып, ЕО елдеріндегі ортақ нарықтың күшін нығайтып отыр. Ол үшін ЕО экономикалық агенттерден дағдарысқа төзімді өнімдерді өндіруге басымдық берілетін резервтік қуаттар мен тапсырыстар туралы ақпаратты талап етеді. Оның үстіне ЕО ашық стратегиялық автономия мүмкіндігін қарастыруда. Ол стратегиялық импортқа тәуелді секторлардан тұратын жаңа салалық альянстарды дамытуда. Мақсат – оларға жеке инвесторлар мен жаңа іскерлік серіктестіктерді тартуға көмектесу.

Қытай жағдайында экономика дамыған елдерден импортталатын негізгі технологиялық ресурстарды жергілікті шикізатпен алмастыру немесе жеткізу тізбегін әртараптандыру арқылы энергетика, технология және азық-түлік сияқты негізгі салаларда өзін-өзі қамтамасыз етудің жоғары деңгейіне жетуді бұрыннан жоспарлаған. Ішкі дамуға қайта назар аударудың бұл жолы Қытайдың өзін әлемнен жауып тастайтынын білдірмейді, керісінше оның экспорттық нарықтардағы қатысуын арттыруға тырысады.

Тұтастай алғанда, тік көзқарасқа қарай қозғалыс шындыққа оралды. Жаһандық құн тізбегі дефрагментацияланып, аймақтық болып келеді. ЕО бұл тізбекті Еуропа елдерімен, АҚШ өз мемлекеттерімен шектегісі келеді. Сонымен, Қазақстанның индустриялық саясатын құруда осы үрдісті ескеру қажет. Дегенмен, Қазақстан салыстырмалы түрде шағын нарық және экономикасы ашық болғаны дұрыс. Біз қандай тізбекке кіретінімізді анықтауымыз керек. Қазақстан үшін ашық мәселе – біз құн тізбегін қай жерде және қалай құратынымыз.

1.    THE BIDEN-HARRIS ECONOMIC BLUEPRINT. 2022. Biden-Economic-Blueprint-Report-720PM-MASTER-DOC.pdf (whitehouse.gov)
2.    Financial Times. Subscribe to read | Financial Times (ft.com)
3.    Financial Times. Subscribe to read | Financial Times (ft.com)
4.    Financial Times. Subscribe to read | Financial Times (ft.com)
5.    Financial Times. Subscribe to read | Financial Times (ft.com)

6.    Industrial Policy for the 21st Century: Lessons from the Past (europa.eu)
7.    https://euobserver.com/opinion/148449

Авторы: Аяжан Сейданова