Елбасының «Нағыз қауіп – минералды-шикізат ресурстары бағасының төмендеуі емес, ұлттың зияткерлік әлеуеті сапасының төмендеуі» деген пікірі қоғамда үлкен резонанс тудырған болатын. Exclusive.kz аталған мәселені Зерттеу және консалтинг орталығының серіктесі Ануар Буранбаевпен бірге талқыға салды. Ол тек өз азаматтары ғана емес, кез келген адам өзін-өзі толық түрде көрсете алатын мемлекет қалыптастыру қажет деген пікірде. Дегенмен, бұл жетістікке жылдам қол жеткізу мүмкін емес екені айқын. Бұл жағдайда зиялы қауымның эмиграция жолымен жетістікке жету мүмкіндіктері төмен. Шет мемлекеттерге біздің миымыз емес, қара күшіміз ғана керек.

- Аз уақыт бұрын тұңғыш президентіміз «Нағыз қауіп – минералды-шикізат ресурстары бағасының төмендеуі емес, ұлттың зияткерлік әлеуеті сапасының төмендеуі» деген пікір айтқан болатын. Оның бұлай айтуына не себеп болды деп ойлайсыз?

- Мен үшін бұл Елбасының тарапынан тосыннан айтылған пікір емес. Бұл мәселенің өзі тарихы бар. 2018 жылдың қазан айында халыққа мемлекет басшысы ретінде жолдаған өзінің соңғы Жолдауында Нұрсұлтан Әбішұлы өмір сүру сапасын арттыруды білім беру саласы: инвестициялар, мектепке дейінгі білім беру сапасы, білім беру инфрақұрылымы және педагогтардың сапасы мәселелерінің шешімін табумен байланыстырған болатын. 2020 жылдың мамыр айында БҚҰК отырысында Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев еліміздегі адами капиталдың жағдайын басты назарда ұстауды және мектеп инфрақұрылымының сапасы мен жеткілікті болуына, білім беру саласына инвестиция деңгейіне, қала мен ауыл мектептері арасындағы алшақтықты азайтуға, педагог мамандардың мәртебесі мен кәсіби деңгейіне баса назар аударуды жалғастыруды қатаң тапсырды. Мұнда мектеп жасына дейінгі, кәсіптік және жоғары білім беру мәселелері де қозғалды. Сол себепті, мемлекет басында отырған зиялы қауым, еліміздегі адам капиталы, оның ішінде, білім беру саласындағы ахуалдың мәз емес екенін түсінген деп айтуға болады.

Бұл жағдай неге байланысты? Менің ойымша, реформалардың тоқырауы себептерін іздеуге мәжбүрлейді. Жарияланған үшінші жаңғырудың басты идеясы - шикізаттық модельден білім экономикасына ауысу. Бұл білім экономикасын қалыптастыруға қабілетті тұлғалардың пайда болуын талап етеді. Білім-бұл ең бірінші кезекте адамдар. Сол себепті, адамдық-орталықтық термині біртіндеп мемлекеттік дискурсқа енетін болады. Біздің прото-қоғамда жоғарыдан айтылған тұжырымдарға қатысты сенімсіздіктің деңгейі жоғары екенін түсінемін. Дегенмен, саналылық біртіндеп келеді. Былтырғы жылы Тұңғыш президент қорының «Адамдар бірінші орында» ұранымен ауқымды зерттеу ұсынғаны естеріңізде болар. Біз оны әр алуан сайттарда бірнеше мәрте талқыға салған болатынбыз. Осы айтылғандардың барлығы белгіленген трендтің дәлелі. Менің ұстанымым: қандай да бір істі қолға алмас бұрын оның ауқымын сезіну. Сезінетін кез келді. Бізге өз білімдерін пайдаланып, генерациялар және капиталдандыруға қабілетті білімді адамдар ауадай қажет.

– Мұнымен келісуге болады, дегенмен, ақиқатты да ұмытпау керек. Пандемия жағдайында көптеген мектеп оқушылары шетелдік білім беру платформаларына ауысты, бұл өте қорқынышты жағдай. Алайда, біздің Білім және ғылым министрлігінің мұндай нұсқаға тыйым салуы одан да зор келеңсіздік болып отыр. Сіз қалай ойлайсыз, біз балалар мен олардың ата-аналарын патриот болуға мәжбүрлеп, олардың білімі кенже қалуына жол беруіміз керек пе?

– Біздің қоғамдық дискурста барлығы қара немесе барлығы ақ. Ата - аналардың шетелдік мектептерді, соның ішінде онлайн платформаларды пайдалану арқылы таңдауы-бұл олардың құқығы және еркін таңдауы екендігімен келісемін.

Екіншіден, егер бала мен оның ата-анасы өз баласының болашағын Қазақстанмен байланыстырмаса, мектептен кейін ол шетелдік жоғары оқу орнына түсуге барады, онда тыйым салудың мәні жоқ. Олардың мұны қалай қадағалайтыны да түсініксіз?

Екінші жағынан, бізде тегін бастауыш және орта білім беру конституциялық құқық екенін ұмыт қала береді. Мен Білім министрлігі аталған талаптың азаматтардың конституциялық құқықтарын іске асыруға қатысты екенін нақты түсіндіруі керек деп есептеймін. Егер Сіз ҚР Конституциясына сәйкес тегін білім алуға үміткер болсаңыз, онда тегін білім тек еліміздегі білім беру мекемелерінде ғана ұсынылатын болады. Егер сіз ҚР аумағында одан әрі жоғары білім алу үшін грант алуға үміткер болсаңыз, онда сіз ҰБТ тапсыруға міндетті боласыз. Біздің елімізде халық пен билік арасындағы қатынас өте осал.

- Шынымен де, біз тегін және бұл жағдайда сапасыз білімге кепілдік беріп отырмыз. Сол себепті, Қазақстандағы адами капиталдың сапасы күрт төмендеп кетті. Бұл жағдайда не істеу керек?

- Сапа мәселесінің шешімін таба отырып, адамдар орта білім деңгейін «менсінбей», өз балалары үшін жеке меншік мектептер таңдайды. Жоғары білім алу үшін оларды ҚР аумағында немесе шет мемлекеттердегі таңдаулы университеттерге жібереді. Бұл жағдайда не істеу керек? Бұл жалпы біздің қоғамға қатысты мәселе, бұл біздің ортақ үлкен мәселеміз. Менің түсінігімде мәселенің шешімі тіпті оңай. Біз мектепке дейінгі және мектептегі білім беруге инвестиция салуымыз керек. Инвестициялар жекелеген жобаларға емес, жалпы білім беру жүйесіне бағытталуы керек.

Менің ұғымымда, білім беру жүйесінің негізгі үш құрамдауышы болады. Бірінші кезекте, бұл педагог, жай ғана қандай да бір ақпаратты беруші емес, тәлімгер, ментор және балалардың тәрбиешісі болуы тиісті, сол себепті, бастауыш мектепте жақсы мен жаманның бастапқы базалық ұғымдары қалыптасады, кейін олар құндылықтарға да ықпалын тигізеді. Екінші құрамдауыш - білім беру инфрақұрылымының өзі. Үшінші құрамдауыш - білім беру мазмұны.

Біздің елімізде жүргізілген білім беру реформаларының барлығы осы мазмұнды өзгертуге бағытталған болатын. Біз 12 жылдық білім беруге ауысып, басқа екі құрамдауышты ескерместен, үштілділікке көшуге тырыстық. Дегенмен, біртіндеп барлық құрамдауыштардың маңызды екенін түсініп келеміз.

2019 жылы Педагогтың айрықша мәртебесі туралы заң қабылданды және ол өз жемісін беруде - биылғы жылы педагогикалық мамандықтарға түсуге арналған ҰБТ ең төменгі балы 75 балл болды. Бұл біршама жоғары балл, ал инженерлік мамандықтар үшін шекті 50 балл жеткілікті болды. Осы жағдай педагог мамандығына сұраныстың бар екенін көрсетеді. Біздің мектептерімізде дұрыс педагогтар жұмыс жасауы керек. Керісінше болса, жағдай өзгермейді.

Екінші құрамдауыш - білім беру инфрақұрылымы. Бізде нормативтер заңдар, заңға тәуелді актілер деңгейінде қабылданған, дегенмен олар орындалмайды. Мысалы, бір сыныпта 25 оқушыдан аспайтын толтыру коэффициентін алайық. Осы көрсеткішке жеткенде сынып екіге бөлінуі керек. Алайда, іс жүзінде, бізде бір сыныпта 40 балаға дейін білім алуы ықтимал. Педагог мамандардың жүктемесі көп және осы уақыт ішінде мектептепден білікті мамандардың біршама бөлігінің жылыстауы орын алғанын айта кету керек.

Мұғалім мамандығының беделін арттыру үшін мәселені жалақы арқылы шешу жеткіліксіз. Қалыпты санитарлық-гигиеналық жағдайлар жасалуы керек. Мектеп педагогтар үшін жұмыс жасауға, оқушылар үшін білім алуға тартымды кеңістікке айналуы керек.

Ал бізде бар нәрсе бар. Жетістікке жылдам жету мүмкін емес, жылдам жетудің жолдары да жоқ. Біз мектептерге инвестиция салуды қазірден бастайтын болсақ, шамамен 10-15 жыл өткеннен кейінгі буын сын тұрғысынан ойлауға қабілетті, дүниетанымы саналы болады, олар ақылға сыймайтын идеяларға алданбайды. Қазіргі таңда мектепте білім алып жүрген ұрпақты, сіз қалыпты мұғалімдерді әкелген жағдайда, өзгертуге болады-15-16 жастағы балалар өте солқылдақ келеді.

- Дегенмен де, білім беру саласындағы дағдарысты бүкіл әлем, соның ішінде дамыған мемлекеттер де сезініп отыр. Барлығы ұлттың зияткерлік әлеуеті сапасының төмендеуіне қатысты шағымданып отыр. Бірақ бұл интернеттің беретін ақпараттың сан алуандығы және абсолютті қол жетімділігімен қатар орын алып отыр. Ақпараттың толық қол жетімділігі мен сан алуандығы зияткерлік әлеует сапасының төмендеуіне алып келе ме? Бұл қайшылықты қалай түсіндіруге болады?

– Біріншіден, барлық мемлекеттер бірдей шағымданып отырған жоқ. Дамушы мемлекеттердің басым көпшілігінде ата-аналар үшін білім беру бірінші кезектегі міндет болып табылады және олар толық көлемде беріледі. Мәтелде айтылғандай «Білім -бұл жарық, ал білімсіздік -бұл аздаған жарық және жұмыс». Үндістан, Пәкістан немесе Қытайдың мектептерін қарастыратын болсақ, мұнда, халық білім олардың мүмкіндігі екенін жақсы түсінеді және дұрыс білім алу үшін бәріне дайын болады. Біз үнемі өзімізді дамыған елдермен салыстыруға үйреніп қалдық, алайда, ақиқаты басқаша. Біз дамушы мемлекетпіз және бұл біздің ақиқатымыз.

Екіншіден, өзіміз үнемі мысалға келтіретін Скандинавия мемлекеттері орасан зор жетістіктерге жеткен. Бұл финдердің білім беру моделінің жарқын мысалы. Транзиттік экономикасы бар елдер қатарында Польша 2000 жылдардың ортасында мектептегі білім беру жүйесіне біршама инвестициялар жасады және соның нәтижесінде бүгінде поляк экономикасы Еуропадағы ең қарқынды дамып келе жатқан экономикалардың бірі болып есептеледі.

Тағы бір нәрсе, бүкіл әлем әлі де балаларды индустриалды дәуірге дайындайтын пруссиялық білім беру моделімен өмір сүруде. Менің мектептегі оқытудан жұмыс тәжірибем жоқ, алайда, менің жоғары мектептегі еңбек өтілім 14 жыл, сол себепті, тіпті магистратурада да тыңдаушылардың сапасы төмендеп жатқанын көзіммен көріп жүрмін. Қазір білім алып жатқан магистрлер және 12 жыл бұрын оқыған магистрлер - бұл көк пен жердей айырмашылық.

Менің субъективті пікірім, дамушы мемлекеттер үшін білім әлі де жақсы өмір сүруге жолдама болып табылады, сол себепті, Батыс университеттерінің көпшілігі Солтүстік-Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Азиядан келетін талапкерлеріне толы. Дамыған әлемде жағдай басқаша. Мұнда өмір сүру үшін күресудің қажеті жоқ, сол себепті, Финляндиядағыдай балаларға деген көзқарасты өзгертуді немесе Польшадағыдай мектепке инвестицияларды өзгертуді талап ететін белгілі бір алшақтық бар.

Интернетке келетін болсақ, ақпараттың көптігі ол білімнің көптігін білдірмейді. Интернеттегі ақпараттың басым бөлігі қажетсіз қоқыс. Сол себепті, балаға ақпаратты сұрыптаудың және ақпараттық қоқысты іріктеудің белгілі бір әдістері мен құралдарын үйрету керек. Мұның кілті-сын тұрысынан ойлау болып табылады. Өкінішке қарай, пруссиялық білім беру моделінде оны үйретпейді: оларға ақылды емес, тілалғыш ұрпақ қажет.

Тағы бір маңызды мәселе - «қатаң» дағдылардың жоғалуы. Барлығы «жұмсақ» дағдыларды дамытуға асыға кірісті, алайда, «қатаң» дағдылар болмағанда, «жұмсақ» дағдылардың маңызды емес екені ескерілмеді. «Қатты» дағдылар қажетті, бірақ жеткіліксіз шарт болып табылады. Егер индустриалды дәуірде иерархиялық және механикалық жүйелерде қандай да бір жетістікке жету үшін «қатаң» дағдылар жеткілікті болса, бүгінгі күні, бойында «қатаң» дағдылар қалыптасқан болса, «жұмсақ «дағдылар адамның бәсекеге қабілеттілігі мен әлеуетін арттырады.

- Ануар, Сіздің білім бойынша зерттеудің тең авторы болғаныңыз менің есімде. Қазіргі зияткер қауымды қалай сипаттай аласыз? Орта тап ой еңбегәмен айналысатын қызметкерлерінен құралады деген жалпы тұжырым бар. Қазақстанда орта тап деген не екенін ааласыз ба?

– Біздің құрамдауышымыз тек білім беру туралы ғана болған жоқ, ол зерттеудің бір бөлігі ғана болатын. Өз зерттеуімізде біз адамдардың ұтқырлығына және ұтқырлығының себептеріне қатысты сұрақтарға жауап іздедік, себебі, адам әлеуеті зияткерлік пен білімге байланысты капиталға айналады. Біздің команда барлығы құндылық бағдары деңгейінде, адамдар жоспарлаған болашақтың бейнесінде және олардың бойындағы үміттерде деген қорытындыға келді.. Осы ұғымдардың арасында айырмашылық болған жағдайда, адамдар себептері туралы ойланып, оның ішінде олардың құндылықтары өздерін жүзеге асыруға мүмкіндік беретін қоршаған ортаның мүмкіндіктеріне сәйкес келетін басқа тұстарын іздестіре бастайды.

Ақыл-ойдың жылыстауына қатысты айтар болсақ, бұл тренд бізде ғана емес. Дегенмен, сыртқы көші-қон процесіне объективті қарау керек: кетушілердің ұлттық құрамы, жасы және қоныс ауыстыру бағыты. Бұл қоғамдағы артып отырған нарративтер және демографиялық түрленуге қатысты болжауға болатындай процесс болып табылады. Біз елдегі байырғы ұлттардан басқа ұлттардың Қазақстанды өз балаларының өмірі мен болашағын байланыстыратын мемлекет ретінде қарастырмайтынын байқадық. Мұны ұлттық құрылым тұрғысынан жақсы немесе жаман деп дәл бағалау қиын, дегенмен бұл әр алуандық пен адами әлеуетті төмендетеді.

– Бірақ соңғы екі жылда көші-қон құрылымында қазақтар басым бола бастаған. Яғни, егер алғашқы жылдары орыстар, украиндықтар, немістер және т.б. қоныс ауыстырған болса, қазір олардың арасында қазақтар да бар.

- Менің сіздің болжамыңызды растайтын сандық деректерім жоқ. Менің түсінігімде мұның бәрі жеке сезімдер мен субъективті тұжырымдар деңгейінде. Қазақстаннан тыс аумаққа қоныс аудару тұрғысынан қазақ ұлтының үлесі тұрақты түрде 5% жетпейді. Қазіргі уақытқа дейін олардың басым бөлігі ТМД мемлекеттеріне кетіп жатқан славян ұлттары. Мен 2019 және 2020 жылдардағы сандық көрсеткіштерді қарап шықтым. Біздің қазақтар оқуға барады, бұл біршама қалыпты жағдай.

Бұл бірегей жағдай емес. Сингапурда эмиграция зор қарқынмен артып отыр: яғни егер Сингапурда 18 миллион адам тұрса, онда ол жерден 500 мың адам қоныс аударар еді. Ол жерде себептері басқа: аса жоғары бәсекелестік, жалақы мөлшері жоғары жұмыс орындарының болмауы, оның ішінде жеке бостандықтарды шектеу. Бірақ мұның бәрі жалақысы төмен жұмыс орындарына орналасу үшін көшіп келушілердің көп болуы есебінен теңеледі.

– Сіз бұл қалыпты жағдай деп ойлайсыз ба?

– Мен мұны қалыпты жағдай деп есептемеймін. «Ең алдымен адамдар» деп аталған өз зерттеуімізде Қазақстан өзінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін орталық және Оңтүстік Азия өңіріндегі таланттарды тартатын магнит болуы тиісті екенін айттық. Яғни, біз өз халқымызды өз жерімізде ұстап қалуды ғана емес, дарынды адамдардың бізге келуі қамтамасыз етуіміз керек. Бірақ біз басқа мәселелерге тап боламыз: біздің халқымыз келушілерді абсорбциялауға қаншалықты дайын, иммиграцияға қаншалықты дайынбыз? Бұл да ашық мәселе болып қалады. Шын мәнінде, біз соншалық толерантты ұлт емеспіз.

- Қазақстан таланттарға арналған магнитке айналуы үшін қандай шараларды ұсындыңыз?

– 2018 жылдың соңғы рейтингі бойынша Қазақстан орталық және Оңтүстік Азия өңірінде шетелдіктер үшін тартымдылығы бойынша бірінші орынға шықты. Бір жағынан бұл біздің көргіміз келетін адамдар емес, себебі, біздің көршілеріміз: Ауғанстан, Бангладеш, Пәкістан туралы сөз болып отыр.

Екінші мәселе, елді тартымды ету үшін не істеу керек? Адамдардан Түркия, Дубай, АҚШ және Ресейге не себепті барады? Оның себептері көп, бірақ ең бастысы - табыс. Қазақстанды таланттарға арналған магнитке айналдыру үшін біз көршілерімізге қарағанда жоғары табыс әкелуіміз керек. Бірақ мұны қалай істеуге болады? Біз тағы да бизнес-ахуалдың, құқықтық үстемдігінің, адам құқықтарын құрметтеудің, еркін бәсекелестіктің және т.б. шексіз мәселелеріне көшеміз. Мұның бәрі өзара байланысты, ешқандай сиқыры жоқ.

Үкіметтің қабылдап отырған популистік шешімдердің толқынында халықта аталған мәселелердің барлығын қандай да сиқыр күшімен шешуге болады деген ой қалыптасады. Бірақ олай болмайды. Ал біз не істеуіміз керек? Бұл тек Үкіметке ғана қатысты мәселе емес. Бірінші сұрақ-барлы: мемлекеттік, бизнес және зияткерлік салалардағы зиял қауымға. Біз ұзақ мерзімді кезеңде біршама дамып кету үшін қазіргі кезеңде қандай құрбандыққа дайын екендігімізді шешім алуымыз керек. Алайда, егер сіз бұл сұрақты зиялы қауымға және халыққа қойсаңыз, олар ашқандай құрбандыққа барғысы келмейді. Оның жауабы: мұнай бар, ұлттық қор бар, осының барлығын бізге қазір таратып беріңіз.

- Сауалнамаларға қарайтын болсақ, қоныс аудардың басты себебі ретінде Қазақстанда өзін-өзі көрсетуге мүмкіндігінің жоқтығы айтылған. Айтыңызшы, сізге қоныс аудару туралы ой келді ме? Сізде өзіңізді басқа мемлекетте көрсетуге құштарлық туындаған жоқ па? Сізді Қазақстанда не ұстап тұр?

– Әр адам үшін бұл субъективті жағдай. Нақты өзіне қатысты айтарым, мен шетелде тұруға мүмкіндігім болса да, саналы түрде өз елімізге оралдым деп айтуға болады. Мен үшін басынан бастауға кеш болды. Социализация, өзін-өзі қабылдау және басқа да көптеген мәселелер орын алды. АҚШ достарымызбен қарым-қатынас тәжірибесіне сүйенсек, жетістікке көбірек жететіндер ой еңбегімен айналысатындар емес, белгісі кәсібі бар адамдар болып табылады. Зияткерлік еңбек саласындағы қызметкерлер қоныс аударған жағдайда көбірек зиян көреді, себебі, зияткерлік еңбек әлеуметтік және мәдени капиталды қажет етеді, бұл мүлдем басқа жағдай. Сондықтан адамдар өздеріне бірінші кезекте: мен осы жерде қалыптаса алмасам, басқа жерде қалай қалыптасам деген сұрақ қою керек. Бұл өте жақсы сұрақ.

Жастар бейімделіп кетуі ықтимал, алайда, мен көптеген бақытсыз иммигранттарды көрдім. «Елді өзгерту керек» деген сөйлемде мен елден кетуге емес, біздің еліміз адамдар өздерін қалыптастыра алатын орынға айналуы үшін не істеу керек екеніне назар аудардым. Біздің еліміз балаларымыз кеткісі келмейтін немесе басқа елде білім алғаннан кейін қайтып оралғысы келетін орынға айналуы керек. Бұл өте қиын. Біздің жеке компания шет мемлекеттердің ЖОО білім алып, еліне қайта оралған сегіз түлекпен жұмыс жасайды, біз оларға өзін қалыптастыруға мүмкіндік бердік.