Қазақстан бетпе-бет келіп отырған экономикалық ¬сын-қатерлер негізінен сыртқы факторларға ¬– шикізат бағасының төмендеуіне және коронавирус пандемиясына байланысты.
Осыған байланысты ¬Президент дағдарыстарға осал қолданыстағы шикізаттық шаруашылық моделінің неғұрлым прогрессивті және бәсекеге қабілетті модельге ауысуына әкелетін жаңа экономикалық бағыттың қажеттігі туралы мәлімдеді.
Бірінші кезекте Мемлекет басшысы денсаулық сақтау, білім беру, төмен көміртекті технологиялар, ҒЗТКЖ, экология сияқты ұзақ мерзімді өсудің негізгі векторларының пайдасына даму басымдықтарын сапалы таңдау және тиімсіз бағдарламалардан бас тарту қажеттігін атап өтті. Аса маңызды міндет – отандық экспорттаушыларды, әсіресе жоғары бөліністі өнім өндірушілерді қолдау.
Мемлекет басшысының айтуынша, коронавирустық пандемия жаңа тауашалардың, мүмкіндіктердің пайда болуына ықпал етті. Сондықтан, ішкі нарықты барынша молықтырумен қатар, бәсекеге қабілетті экспорттық тауарды құру және оны қысқа мерзімде нарықтарға жеткізуді қамтамасыз ету, ¬шикізаттық емес өнімді экспорттаушыларға жан-жақты қолдауды көздеу қажет.
- Қазақстанда шикізат экономикасының өсу перспективалары таусылды, - дейді сарапшы, Зерттеулер мен консалтинг орталығының серіктесі Қуаныш Жайықов.¬ -Мұны алдын ала болжай отырып, Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуының басында елдің индустриялық-инновациялық дамуына бағыт алды¬. Дамудың ерекше бағыты өңдеу өнеркәсібі болды, ол ел өнеркәсібінің өсуінің негізгі драйвері болуы тиіс. Индустрияландыру жылдарында мыңдаған жаңа заманауи жоғары технологиялық өндірістер құрылды, олар жүздеген жаңа өнім түрлерін шығаруды қамтамасыз етті және мыңдаған жұмыс орындарын құруға ықпал етті. 2010 жылы Тұңғыш Президент ҚР-ны үдемелі индустриялық-инновациялық дамыту бағдарламасын іске қосты. Ол кезде бағдарламаның мақсаты әлемдегі дағдарыстық құбылыстар жағдайында экономикаға тұрақтылық беру болатын.¬ Екінші бесжылдық (2015-2019 жж.) сыртқы экономикалық күйзелістерге неғұрлым төзімді және Қазақстан экономикасы үшін «қауіпсіздік жастықшасына» айналуы мүмкін өңдеуші өнеркәсіпке бағытталды.¬ Қолдау құралдары шоғырланған өңдеуші өнеркәсіптің 14 басым секторы айқындалды.¬ Бағдарламаны іске асыру оң өзгерістерге әкелді. Ал 2017 жылы үшінші жаңғырту бағдарламасы басталды. Ішкі нарықты сапалы өніммен молықтыруға және экспортқа шығаруға бағдарланған өңдеуші сектордың тиімді кәсіпорындарына баса назар аударылады.
 
Қуаныш Жайықовтың пікірінше, экономиканың инновациялық реформаларының жобалары барлық мемлекеттік бағдарламалар мен құжаттарға енгізілген, бірақ оларды іске асыру әрдайым тиімді бола бермейді. Бұл жағдайды Президент, Премьер-Министр және Парламент депутаттары бірнеше рет сынға алды. Алайда, мемлекеттік аппаратта инерция сақталды, бұл мұнай нарығындағы бұрынғы тұрақтылыққа және шикізат өндірісінің өсу перспективаларына ықпал етті.
Сарапшының айтуынша, жағдай 2020 жылы күрт өзгерді. Қазақстан экономикасы өсуінің баяулауының басты проблемасы карантиндік шараларда да емес, мұнай түсімінің күрт төмендеуінде болып отыр. «Қос соққы» күтілуде-мұнайға деген төмен баға аясында мұнайға деген төмен сұраныс  Дүниежүзілік банктің болжамы бойынша, шикі мұнайдың бағасы жақында қалпына келмейді, мүмкін бұл процесс бірнеше жылға созылады. Сондықтан Қазақстан мұнай елі ретінде оны сатудан түскен валюталық түсімдерді жоғалтады, ал мемлекет салықтық кірістерді толық алмайды. Көптеген сарапшылардың болжамдары ағымдағы жылдың қорытындылары бойынша Қазақстандағы экономикалық белсенділікті қысқарту мүмкіндігін толық көлемде ескермейді. Бұл Ұлы депрессия уақытынан бері ұлттық экономиканың құлауы бойынша өте нашар күтулерді назарға алмаумен байланысты.
– Қазір мемлекетпен екі кезеңді іс-қимыл белгіленген, - деп жалғастырды Қуаныш Жайықов. - Біріншісі-қысқа мерзімді, ағымдағы жылдың соңына дейін пандемия жағдайында адамдар мен экономиканы құтқару болып табылады және біздің көз алдымызда болып жатыр. Екіншісі¬-ұзақ мерзімді, 2020 жылдан кейінгі өмірге арналған. 10 шілдедегі Үкіметтің кеңейтілген отырысында Президент Қасым-Жомарт Тоқаев коронавирусқа қатысты жағдай тұрақтанғаннан кейінгі ұзақ мерзімді шараларға назар аударды.¬
Қуаныш Жайықовтың пікірінше, Мемлекет басшысы ырықтандыруға бет бұруда. Әңгіме мемлекетті қайта реттеу және экономикалық өмірдің бірқатар салаларынан шығу шаралары туралы болып отыр. Экономиканың жекелеген нарықтары мен секторларының іс жүзінде қалыптасқан монополиялануын жою қажет, бұл кәсіпкерліктің дамуы мен еркіндігіне нақты кедергі келтіреді. Онсыз қаржы құю және әртүрлі қолдау шаралары нәтиже бермейді.
Осыған байланысты, мысалы, квазимемлекеттік сектордың қызметін реформалау алда тұр.¬ Президент Үкімет отырысында оны қысқарту керектігін тікелей айтпаса да, дивидендтік саясат туралы қатаң айтты.
Осылайша, квазимемлекеттік компаниялар тапқан қаражат басқа мақсаттарға бөлінбестен, бюджетке түсуі керек. Қазір мемлекет орасан зор ауыртпалықты бастан кешіп жатқан кезде, барлық алынатын пайданы жарияланған әлеуметтік міндеттемелерді орындауға жұмсау, қаражатты адами капиталға инвестициялау қажет.
Кәсіпкерлерді қолдау
Орта тапты қалыптастырудың басты драйвері – кез келген ел экономикасының негізі болуы тиіс кәсіпкерлерге де айтарлықтай көмек көрсетілді.
– Қолдаудың маңызды шарасы ретінде шағын және орта бизнесті шамадан тыс жүктемеден босатты – оларды мемлекеттік органдармен тексеруге тыйым салынды, салық және өзге де төлемдер аударылды, ал олардың басым бөлігі пандемия кезінде мүлдем жойылды, - деп жалғастырды Қуаныш Жайықов.
Оның айтуынша, бұл қолдау шаралары жалғасуы мүмкін. Өйткені, Мемлекет басшысы өте дұрыс айтқан: шағын және орта бизнес салық жүктемесін қазіргі жағдайда көтере алмайды.
Президент кәсіпкерлерді қ¬олдаудың белсенді шараларының қатарында кеңес барысында пандемиядан зардап шеккен экономика секторларындағы шағын және ірі бизнестің шығындарын өтеу, «Бизнестің жол картасы» бағдарламасы бойынша несиелер бойынша сыйақы мөлшерлемесін субсидиялау және кепілдендіру мәселелерін атады.
Сондай-ақ, ағымдағы жылдың мамыр айында¬Үкімет Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша әзірленген 2020 жылдың соңына дейін экономикалық өсімді қалпына келтіру жөніндегі кешенді жоспарды бекітті.¬ Негізгі шаралар қатарында-салықтық ынталандыру, несиелендіруді кеңейту, инфрақұрылымды дамыту, ішкі өндірісті қолдау, жұмыспен қамту.
Жоспар коронакризистен неғұрлым зардап шеккен секторларды (туризм, логистика, азаматтық авиация, шағын және орта бизнес) қамтиды,¬сондай-ақ өсудің негізгі драйверлері бола алатын салаларды (өңдеу өнеркәсібі, тау-кен металлургия және агроөнеркәсіптік кешендер) қолдауға бағытталған.¬
Сондай-ақ, оған қосымша маусым айында бизнесті қолдау бойынша қосымша шаралар қабылданды, оның ішінде 43 іс-шара мемлекеттік сатып алу, жергілікті қамту, ауыл шаруашылығы техникасының лизингі және тауарларды экспортқа жылжыту сияқты кәсіпкерліктің ағымдағы мәселелерін шешуге бағытталған.
Сонымен қатар, Президент бөлінген қаражатты тиімді игеру қажеттігіне назар аударып, Үкіметке есеп комитетімен бірлесіп, ағымдағы жылдың 15 қазанына дейін дағдарысқа қарсы бөлінген қаражатты игерудің тиімділігіне бағалау жүргізуді тапсырды.¬¬¬
Мемлекет басшысы шағын және орта бизнесті қолдау үшін бірқатар дағдарысқа қарсы шаралар қабылданғанын, «Жұмыспен қамтудың жол картасы» бағдарламасы іске асырылып жатқанын, оның аясында 255 мың адам жұмысқа орналасуы тиіс екенін, пандемия кезіндегі шұғыл проблемаларды шешу үшін ҚР Үкіметі мен өңірлердің бюджетінен 150 млрд теңге бөлінгенін атап өтті.¬ Дағдарысқа қарсы сипаттағы осы және басқа да көптеген шаралар Ұлттық қордан республикалық бюджетке 4,7 трлн теңге мөлшерінде транштың рекордтық көлемін негіздеді (әдеттегі уақытта бұл транштың мөлшері шамамен 3 трлн теңгені құрайды).¬
Мемлекет басшысының айтуынша, дағдарысқа қарсы күреске ақша бар, қажетті заңнамалық шешімдер қабылданған, бірінші кезекте дағдарысқа қарсы шараларды тиімді іске асыруды қамтамасыз ету керек.
Сонымен қатар, Президент 2021 жылдан бастап Ұлттық қордан бөлінетін трансферттер тек мақсатты сипатқа ие болып, тек әлеуметтік проблемаларды шешуге және инфрақұрылымдық дамуға бағытталуы тиіс екенін атап өтті.¬
Кірістер мен шығыстар
Президент кеңес барысында экономика тап болған проблемаларға нақты назар аударды.¬ Ол бірінші жартыжылдықта ЖІӨ-нің 1,8% - ға төмендегенін (бұл қазақстандық экономика үшін айтарлықтай маңызды) атап өтті, бюджет толық алмаған кірістердің үлкен көлеміне және осы себепті Ұлттық қор қаражатының едәуір жұмсалуына байланысты мемлекеттік қаржы жүйесіндегі жағдай шиеленісе түсуде. Ең көп төмендеу көрсетілетін қызметтер секторында байқалады – 5,6% - ға. Дағдарысқа дейінгі деңгейге тек 2021 жылдың аяғында немесе 2022 жылдың басында қол жеткізуге болады, тіпті қолайлы жағдайларда ғана, яғни күзде вирустың жаңа өршуі болмаған кезде, негізгі шикізат ресурстарының тұрақты бағасы кезінде.
Карантин мен мұнай бағасының төмендеуі мемлекеттік бюджет кірістерінің күрт төмендеуіне әкелді, оның шығындары 1,7 трлн теңгеге бағаланады. Осыған байланысты 2021 жылға арналған бюджет шығындарын оңтайландыру жұмыстары басталды. Шығыс бөлігі 1,6 трлн теңгеге қысқарады деп жоспарлануда.
Оларды іске асыру жағдайды тұрақтандыруға және экономикалық өсуді қалпына келтіру жөніндегі Кешенді жоспардың орындалуына жәрдемдесуге тиіс жедел шаралар бөлігінде ¬Мемлекет басшысының инфляцияны 8-8, 5% шегінде ұстау, мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын дамыту жөніндегі жұмысты жандандыру, шетелдік инвесторларды тарту жөніндегі белсенді жұмысты жалғастыру сияқты тапсырмаларын атап өтуге болады.
Бірқатар халықаралық ұйымдардың болжамдарына сәйкес, 2020 жылдың қорытындысы бойынша ҚР ЖІӨ–нің төмендеуі 1,6-3% шегінде өзгереді. Әрине, іскерлік белсенділікті қалпына келтіру ұзақ уақытты алады.
Сонымен қатар, Қасым-Жомарт Тоқаев ¬импортты алмастырудың маңызды құралы ретінде ойластырылған «қарапайым заттар экономикасы» бағдарламасының іске асырылу барысын сынға алды. Дағдарысқа қарсы шаралар аясында оны қаржыландыру 1 трлн теңгеге дейін жеткізілді. 1,5 жыл ішінде бағдарламаның шарттары 6 рет қайта қаралды, ал барлық көлемнің тек 5 бөлігі ғана игерілді-200 млрд теңгеден астам.¬¬ Өңдеу өнеркәсібі субъектілерінің саны және халық тұтынатын тауарлар импортының үлесі бұрынғы деңгейде қалды.
– Осыған байланысты бөлінген бюджет пен бағдарламаны мемлекет пен халықтың кең қолдауы кезінде қаражаттың неге осындай еңбекпен игеріліп жатқанын талдау аса қажет, - деп есептейді Қуаныш Жайықов.
Оның айтуынша, инвестициялық климаттағы нақты өзгерістер мен бәсекелестік қатынастарды дамыту бойынша жұмыс істеу керек. Мемлекеттік құрылымдардың нарықта өте жоғары болуы тиімсіздікке, төмен өнімділікке және нарықтық қатынастардың бұрмалануына әкеледі, бұл өз кезегінде жеке бизнестің құлдырауына әкеледі. Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, экономикадағы шамадан тыс мемлекеттік бақылау негізінен тиімділігі төмен «сайланған» компаниялар ғана өмір сүретін ортаға ықпал етеді. Көбінесе шенеуніктер, кәсіпкерлердің нарықтағы жетістіктері емес, қай өндірушілерге дамуға арзан мемлекеттік ақша түсетінін анықтайды.
Үкімет, Ұлттық Банк және әкімдіктер «қарапайым заттар экономикасы» сияқты мемлекеттік бағдарламаларға бөлінген жеңілдікті қаражаттың мақсатты пайдаланылуын қатаң бақылауды қамтамасыз етуі қажет. Мұндай бақылау процесіне көптеген мемлекеттік қызметкерлер қатысады, бірақ олардың жұмысы қаншалықты тиімді?¬ Яғни, мемлекеттік бағдарламаларды іске асыруды талдау кезінде мемлекеттік аппараттың тиімділігі мәселесі нақты көрініс табады, және бұл мәселені де Президент кеңесте атап өткендей, қысқа мерзімде шешу қажет.¬¬
 
Автор: Игорь Прохоров